گروه نرم افزاری آسمان


-2 یعنی بر اصحاب خود آیات قرآن را مخوان و به آنها املاء نکن که بنویسند تا وقتی منظور آن را بفهمی.
-






3 یعنی تقاضاي وحی قرآن را قبل از وحی مکن زیرا خداوند آیات را در موقعی که مصلحت باشد و نیازي به وجود آید
میفرستد.
در باره آیه أَ وَ لَمْ تَأْتِهِمْ بَیِّنَۀُ ما فِی الصُّحُفِ الْأُولی یعنی آیا در قرآن توضیح داده نشد اخبار امتهاي گذشته که در کتابهاي آسمانی
پیش آمده. آن مردمی که ما آنها را هلاك کردیم چون تقاضاي معجزه میکردند و پس از آمدن معجزه نسبت به آن کفر
ورزیدند قُلْ کُلٌّ مُتَرَبِّصٌ یعنی تمام ما در انتظاریم ما منتظر وعده خدا در باره شما هستیم و شما انتظار بلا و گرفتاري را براي ما
دارید.
اقْتَرَبَ لِلنَّاسِ حِسابُهُمْ وَ هُمْ فِی غَفْلَۀٍ مُعْرِضُونَ :«21» الأنبیاء
ما یَأْتِیهِمْ مِنْ ذِکْرٍ مِنْ رَبِّهِمْ مُحْدَثٍ إِلَّا اسْتَمَعُوهُ وَ هُمْ یَلْعَبُونَ
لاهِیَۀً قُلُوبُهُمْ وَ أَسَرُّوا النَّجْوَي الَّذِینَ ظَلَمُوا هَلْ هذا إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ أَ فَتَأْتُونَ السِّحْرَ وَ أَنْتُمْ تُبْصِرُونَ
قالَ رَبِّی یَعْلَمُ الْقَوْلَ فِی السَّماءِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ
بَلْ قالُوا أَضْغاثُ أَحْلامٍ بَلِ افْتَراهُ بَلْ هُوَ شاعِرٌ فَلْیَأْتِنا بِآیَۀٍ کَما أُرْسِلَ الْأَوَّلُونَ
ما آمَنَتْ قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْیَۀٍ أَهْلَکْناها أَ فَهُمْ یُؤْمِنُونَ
وَ ما أَرْسَلْنا قَبْلَکَ إِلَّا رِجالًا نُوحِی إِلَیْهِمْ فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ
وَ ما جَعَلْناهُمْ جَسَداً لا یَأْکُلُونَ الطَّعامَ وَ ما کانُوا خالِدِینَ* ثُمَّ صَدَقْناهُمُ الْوَعْدَ فَأَنْجَیْناهُمْ وَ مَنْ نَشاءُ وَ أَهْلَکْنَا الْمُسْرِفِینَ
وَ ما خَلَقْنَا السَّماءَ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما لاعِبِینَ* لَوْ أَرَدْنا أَنْ نَتَّخِ ذَ لَهْواً :« إلی قوله » لَقَدْ أَنْزَلْنا إِلَیْکُمْ کِتاباً فِیهِ ذِکْرُکُمْ أَ فَلا تَعْقِلُونَ
لَاتَّخَذْناهُ مِنْ لَدُنَّا إِنْ کُنَّا فاعِلِینَ
بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَی الْباطِلِ فَیَدْمَغُهُ فَإِذا هُوَ زاهِقٌ وَ لَکُمُ الْوَیْلُ مِمَّا تَصِفُونَ
وَ لَهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ مَنْ عِنْدَهُ لا یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِهِ وَ لا یَسْتَحْسِرُونَ
یُسَبِّحُونَ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ لا یَفْتُرُونَ
أَمِ اتَّخَذُوا آلِهَۀً مِنَ الْأَرْضِ هُمْ یُنْشِرُونَ
لَوْ کانَ فِیهِما آلِهَۀٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتا فَسُبْحانَ اللَّهِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمَّا یَصِفُونَ
لا یُسْئَلُ عَمَّا یَفْعَلُ وَ هُمْ یُسْئَلُونَ
أَمِ اتَّخَ ذُوا مِنْ دُونِهِ آلِهَۀً قُلْ هاتُوا بُرْهانَکُمْ هذا ذِکْرُ مَنْ مَعِیَ وَ ذِکْرُ مَنْ قَبْلِی بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ الْحَقَّ فَهُمْ مُعْرِضُونَ* وَ ما أَرْسَلْنا
مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا نُوحِی إِلَیْهِ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدُونِ* وَ قالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمنُ وَلَداً سُبْحانَهُ بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ
لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ
یَعْلَمُ ما بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ لا یَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضی وَ هُمْ مِنْ
ص: 102
وَ ما جَعَلْنا لِبَشَرٍ مِنْ :« إلی قوله سبحانه » خَشْیَتِهِ مُشْفِقُونَ* وَ مَنْ یَقُلْ مِنْهُمْ إِنِّی إِلهٌ مِنْ دُونِهِ فَذلِکَ نَجْزِیهِ جَهَنَّمَ کَذلِکَ نَجْزِي الظَّالِمِینَ
وَ إِذا رَآكَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ یَتَّخِ ذُونَکَ إِلَّا هُزُواً أَ هذَا الَّذِي یَذْکُرُ آلِهَتَکُمْ وَ هُمْ :« إلی قوله » قَبْلِکَ الْخُلْدَ أَ فَإِنْ مِتَّ فَهُمُ الْخالِدُونَ
صفحه 67 از 211
قُلْ مَنْ یَکْلَؤُکُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ مِنَ :« إلی قوله » . بِذِکْرِ الرَّحْمنِ هُمْ کافِرُونَ* خُلِقَ الْإِنْسانُ مِنْ عَجَ لٍ سَأُرِیکُمْ آیاتِی فَلا تَسْتَعْجِلُونِ
الرَّحْمنِ بَلْ هُمْ عَنْ ذِکْرِ رَبِّهِمْ مُعْرِضُونَ
أَمْ لَهُمْ آلِهَۀٌ تَمْنَعُهُمْ مِنْ دُونِنا لا یَسْتَطِیعُونَ نَصْ رَ أَنْفُسِهِمْ وَ لا هُمْ مِنَّا یُصْ حَبُونَ* بَلْ مَتَّعْنا هؤُلاءِ وَ آباءَهُمْ حَتَّی طالَ عَلَیْهِمُ الْعُمُرُ أَ فَلا
إلی قوله » یَرَوْنَ أَنَّا نَأْتِی الْأَرْضَ نَنْقُصُ ها مِنْ أَطْرافِها أَ فَهُمُ الْغالِبُونَ* قُلْ إِنَّما أُنْذِرُکُمْ بِالْوَحْیِ وَ لا یَسْمَعُ الصُّمُّ الدُّعاءَ إِذا ما یُنْذَرُونَ
.50 - وَ هذا ذِکْرٌ مُبارَكٌ أَنْزَلْناهُ أَ فَأَنْتُمْ لَهُ مُنْکِرُونَ 1 :« تعالی
وَ لَقَدْ کَتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِيَ الصَّالِحُونَ* إِنَّ فِی هذا لَبَلاغاً لِقَوْمٍ عابِدِینَ* وَ ما :« و قال سبحانه »
أَرْسَلْناكَ إِلَّا رَحْمَۀً لِلْعالَمِینَ
قُلْ إِنَّما یُوحی إِلَیَّ أَنَّما إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ فَهَلْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ
فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ آذَنْتُکُمْ عَلی سَواءٍ وَ إِنْ أَدْرِي أَ قَرِیبٌ أَمْ بَعِیدٌ ما تُوعَدُونَ
إِنَّهُ یَعْلَمُ الْجَهْرَ مِنَ الْقَوْلِ وَ یَعْلَمُ ما تَکْتُمُونَ
وَ إِنْ أَدْرِي لَعَلَّهُ فِتْنَۀٌ لَکُمْ وَ مَتاعٌ إِلی حِینٍ
.112 - قالَ رَبِّ احْکُمْ بِالْحَقِّ وَ رَبُّنَا الرَّحْمنُ الْمُسْتَعانُ عَلی ما تَصِفُونَ 105
در باره آیه بَلْ قالُوا أَضْ غاثُ أَحْلامٍ مینویسد: یعنی گفتند قرآن مجید خواب و خیالهائی که به هم بافته ما آمَنَتْ قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْیَۀٍ
أَهْلَکْناها یعنی ایمان نیاوردند پیش از این کفار اهل قریهاي که تقاضاي معجزه از پیامبرشان میکردند ما آنها را هلاك کردیم در
حالی که اصرار به کفر خود داشتند أَ فَهُمْ یُؤْمِنُونَ آیا اینها ایمان خواهند آورد فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ از مطلعین سؤال کنید علی (ع)
فرمود ما اهل ذکر و اطلاع هستیم بعضی گفتهاند اهل یعنی یهودان و مسیحیان و برخی نیز میگویند کسانی که از امم گذشته اطلاع
دارند.
گفتهاند اهل قرآن فِیهِ ذِکْرُکُمْ در این قرآن شرف و شخصیت شما است اگر به آن چنگ بزنید یا ذکر آنچه مورد احتیاج شما از امر
دینتان و دنیایتان.
بیضاوي در باره آیه وَ ما خَلَقْنَا السَّماءَ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما لاعِبِینَ مینویسد: همانا آسمان و زمین را با بدایع و عجایب فراوان
آفریدیم تا موجب بینش توجهکنندگان شود و خردمندان متوجه گردند لَوْ أَرَدْنا أَنْ نَتَّخِ ذَ لَهْواً اگر میخواستیم بازیچه بسازیم
لَاتَّخَذْناهُ مِنْ لَدُنَّا به قدرت خویش به وجود میآوردیم یا از مجردات چیزهائی شایسته درگاه ما بود
ص: 103
« لهو » تهیه میکردیم نه اجسام و اجرام چنانچه شما خود سقفهاي بلند و فرش آراسته و زینتهاي مرتب به کار میبرید، بعضی گفته
به زبان یمنیها فرزند است و نیز گفتهاند مراد از لهو همسر و زوجه است و این رد بر نصرانیان است بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَی الْباطِلِ ما
آن را نابود میکند. « فَیَدْمَغُهُ » بوسیله واقعیتها باطل را از میان برمیداریم که لهو نیز یکی از آنها است
یعنی ملائکهاي که در نزد خدا هستند مانند مقربین دربار سلاطین از عبادت امتناعی ندارند وَ لا یَسْتَحْسِرُونَ یعنی خسته « وَ مَنْ عِنْدَهُ »
نمیشوند أَ فَإِنْ مِتَّ فَهُمُ الْخالِدُونَ این آیه موقعی نازل شد که کفار گفتند انتظار مرگ او را میکشیم حَتَّی طالَ عَلَیْهِمُ الْعُمُرُ وقتی
عمرشان طولانی شد خیال کردند پیوسته خواهند بود و گمان میکردند بواسطه وضعی که دارند این طول عمر به وجود آمد (این
آیه نازل شد که میفرماید اگر تو مردي آنها جاوید خواهند ماند؟) مرحوم طبرسی صاحب مجمع البیان در باره آیه أَنَّا نَأْتِی الْأَرْضَ
نَنْقُصُ ها مِنْ أَطْرافِها مینویسد: یعنی امر ما به زمین میرسد و اطراف آن را کم و کاسته مینماید این کم شدن با تخریب زمین و
مرگ اهل زمین است، بعضی گفتهاند به مرگ دانشمندان این مطلب از حضرت صادق علیه السلام روایت شده فرمود نقصان زمین
بوسیله ظهور پیامبر است که بر دشمنان خود پیروز میشود و اراضی و « نَنْقُصُ ها مِنْ أَطْرافِها » از بین رفتن دانشمندان است، گفتهاند
صفحه 68 از 211
قراء و قصبات آنها را متصرف میشود.
و در باره آیه وَ لَقَدْ کَتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ مینویسد: منظور از زبور کتب انبیاء است و ذکر لوح محفوظ است.
بعضی گفتهاند زبور کتب آسمانی بعد از تورات است و ذکر تورات است. و گفتهاند زبور همان زبور داود است و ذکر تورات أَنَّ
الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِيَ الصَّالِحُونَ یعنی سرزمین بهشت به ارث میرسد به بندگان مطیع خدا. گفتهاند منظور همان سرزمین معروفی
است که امت محمد صلی الله علیه و آله بوسیله فتوحات به دست میآورند.
حضرت باقر (ع) میفرماید آنها اصحاب حضرت مهدي عجل الله فرجه در آخر الزمان هستند فَقُلْ آذَنْتُکُمْ عَلی سَواءٍ یعنی به شما
جنگ را اعلان میکنم و اطلاع میدهم بطوري که ما و شما در آن اطلاع مساوي هستیم یا منظور اینست که ما و شما در اجازه
جنگ
ص: 104
برابریم بیان نمیکنم که حق با کدام دسته است و با که نیست وَ إِنْ أَدْرِي أَ قَرِیبٌ أَمْ بَعِیدٌ ما تُوعَدُونَ نمیدانم دور یا نزدیک است
یعنی نمیدانم شاید آنچه به شما اطلاع دادم یک آزمایش و امتحان براي شما باشد و یا « وَ إِنْ أَدْرِي لَعَلَّهُ فِتْنَۀٌ » قیامت یا اجازه جنگ
وَ» شاید دنیا آزمایشگاه شما است یا شاید تاخیر عذاب یک گرفتاري و آزمایش باشد براي شما تا برگردید از کارهائی که کردید
یعنی بهرهمند شوید از آن تا هنگام مرگتان. « مَتاعٌ إِلی حِینٍ
وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یُجادِلُ فِی اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ یَتَّبِعُ کُلَّ شَیْطانٍ مَرِیدٍ :«22» الحج
وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یُجادِلُ فِی اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ لا هُديً وَ لا :« إلی قوله تعالی » کُتِبَ عَلَیْهِ أَنَّهُ مَنْ تَوَلَّاهُ فَأَنَّهُ یُضِ لُّهُ وَ یَهْدِیهِ إِلی عَذابِ السَّعِیرِ
کِتابٍ مُنِیرٍ
ثانِیَ عِطْفِهِ لِیُضِلَّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ لَهُ فِی الدُّنْیا خِزْيٌ وَ نُذِیقُهُ یَوْمَ الْقِیامَۀِ عَذابَ الْحَرِیقِ* ذلِکَ بِما قَدَّمَتْ یَداكَ وَ أَنَّ اللَّهَ لَیْسَ بِظَلَّامٍ
لِلْعَبِیدِ
وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَعْبُدُ اللَّهَ عَلی حَرْفٍ فَإِنْ أَصابَهُ خَیْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَ إِنْ أَصابَتْهُ فِتْنَۀٌ انْقَلَبَ عَلی وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةَ ذلِکَ هُوَ
الْخُسْرانُ الْمُبِینُ
یَدْعُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَضُرُّهُ وَ ما لا یَنْفَعُهُ ذلِکَ هُوَ الضَّلالُ الْبَعِیدُ
مَنْ کانَ یَظُنُّ أَنْ لَنْ یَنْصُ رَهُ اللَّهُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ فَلْیَمْدُدْ :« إلی قوله » یَدْعُوا لَمَنْ ضَ رُّهُ أَقْرَبُ مِنْ نَفْعِهِ لَبِئْسَ الْمَوْلی وَ لَبِئْسَ الْعَشِیرُ
أَ لَمْ :« إلی قوله » بِسَ بَبٍ إِلَی السَّماءِ ثُمَّ لْیَقْطَعْ فَلْیَنْظُرْ هَلْ یُذْهِبَنَّ کَیْدُهُ ما یَغِیظُ* وَ کَذلِکَ أَنْزَلْناهُ آیاتٍ بَیِّناتٍ وَ أَنَّ اللَّهَ یَهْدِي مَنْ یُرِیدُ
تَرَ أَنَّ اللَّهَ یَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ وَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ وَ النُّجُومُ وَ الْجِبالُ وَ الشَّجَرُ وَ الدَّوَابُّ وَ کَ ثِیرٌ مِنَ النَّاسِ وَ
.18 - کَثِیرٌ حَقَّ عَلَیْهِ الْعَذابُ وَ مَنْ یُهِنِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ مُکْرِمٍ إِنَّ اللَّهَ یَفْعَلُ ما یَشاءُ 3
وَ إِنْ یُکَذِّبُوكَ فَقَدْ کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ عادٌ وَ ثَمُودُ :« و قال سبحانه »
وَ قَوْمُ إِبْراهِیمَ وَ قَوْمُ لُوطٍ
أَ فَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَتَکُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ :« إلی قوله » وَ أَصْحابُ مَدْیَنَ وَ کُذِّبَ مُوسی فَأَمْلَیْتُ لِلْکافِرِینَ ثُمَّ أَخَذْتُهُمْ فَکَیْفَ کانَ نَکِیرِ
یَعْقِلُونَ بِها أَوْ آذانٌ یَسْمَعُونَ بِها فَإِنَّها لا تَعْمَی الْأَبْصارُ وَ لکِنْ تَعْمَی الْقُلُوبُ الَّتِی فِی الصُّدُورِ
وَ یَسْتَعْجِلُونَکَ بِالْعَذابِ وَ لَنْ یُخْلِفَ اللَّهُ وَعْدَهُ وَ إِنَّ یَوْماً عِنْدَ رَبِّکَ کَأَلْفِ سَنَۀٍ مِمَّا تَعُدُّونَ* وَ کَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَۀٍ أَمْلَیْتُ لَها وَ هِیَ ظالِمَۀٌ
ثُمَّ أَخَذْتُها وَ إِلَیَّ الْمَصِیرُ
ذلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَ أَنَّ ما یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ هُوَ الْباطِلُ وَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ الْعَلِیُّ :« إلی قوله » قُلْ یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّما أَنَا لَکُمْ نَذِیرٌ مُبِینٌ
الْکَبِیرُ
صفحه 69 از 211
أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَتُصْبِحُ الْأَرْضُ مُخْضَرَّةً إِنَّ اللَّهَ لَطِیفٌ خَبِیرٌ* لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ
ص: 105
إِنَّ اللَّهَ لَهُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ* أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَکُمْ ما فِی الْأَرْضِ وَ الْفُلْکَ تَجْرِي فِی الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ وَ یُمْسِکُ السَّماءَ أَنْ تَقَعَ عَلَی
الْأَرْضِ إِلَّا بِإِذْنِهِ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ* وَ هُوَ الَّذِي أَحْیاکُمْ ثُمَّ یُمِیتُکُمْ ثُمَّ یُحْیِیکُمْ إِنَّ الْإِنْسانَ لَکَفُورٌ
لِکُلِّ أُمَّۀٍ جَعَلْنا مَنْسَ کاً هُمْ ناسِکُوهُ فَلا یُنازِعُنَّکَ فِی الْأَمْرِ وَ ادْعُ إِلی رَبِّکَ إِنَّکَ لَعَلی هُديً مُسْتَقِیمٍ* وَ إِنْ جادَلُوكَ فَقُلِ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما
تَعْمَلُونَ
اللَّهُ یَحْکُمُ بَیْنَکُمْ یَوْمَ الْقِیامَۀِ فِیما کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ
أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما فِی السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِنَّ ذلِکَ فِی کِتابٍ إِنَّ ذلِکَ عَلَی اللَّهِ یَسِیرٌ* وَ یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لَمْ یُنَزِّلْ بِهِ سُلْطاناً
وَ ما لَیْسَ لَهُمْ بِهِ عِلْمٌ وَ ما لِلظَّالِمِینَ مِنْ نَصِیرٍ
وَ إِذا تُتْلی عَلَیْهِمْ آیاتُنا بَیِّناتٍ تَعْرِفُ فِی وُجُوهِ الَّذِینَ کَفَرُوا الْمُنْکَرَ یَکادُونَ یَسْطُونَ بِالَّذِینَ یَتْلُونَ عَلَیْهِمْ آیاتِنا قُلْ أَ فَأُنَبِّئُکُمْ بِشَرٍّ مِنْ
ذلِکُمُ النَّارُ وَعَدَهَا اللَّهُ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ
یا أَیُّهَا النَّاسُ ضُ رِبَ مَثَلٌ فَاسْتَمِعُوا لَهُ إِنَّ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَنْ یَخْلُقُوا ذُباباً وَ لَوِ اجْتَمَعُوا لَهُ وَ إِنْ یَسْلُبْهُمُ الذُّبابُ شَیْئاً لا
یَسْتَنْقِذُوهُ مِنْهُ ضَعُفَ الطَّالِبُ وَ الْمَطْلُوبُ
ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِيٌّ عَزِیزٌ
.74 -42
در باره آیه شریفه وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یُجادِلُ فِی اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ مینویسد گفته شده منظور نضر بن حارث است و منظور از شیطان،
شیطان انسانی است زیرا او از ملتهاي غیر عرب و یهودان چیزهائی فرا میگرفت و میآموخت تا مسلمانان را مورد سرزنش و طعنه
قرار دهد.
وقتی تکبر و خودخواهی بورزد او عطف « ثنی فلان عطفه » در مورد آیه ثانِیَ عِطْفِهِ یعنی در نفس خود متکبر است عربها میگویند
شخص یعنی دو طرفش.
بعضی گفته یعنی گردنش را کج میکند از روي تکبر و خودخواهی.
وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَعْبُدُ اللَّهَ عَلی حَرْفٍ گروهی از مردم خدا را با ضعف و سستی عبادت میکنند مانند ضعف و ناتوانی کسی که کنار
پرتگاه کوهی ایستاده. برخی گفتهاند یعنی با شک عبادت میکند. و نیز گفتهاند: خدا را به زبان عبادت میکنند نه با قلب.
گفتهاند این آیه در باره گروهی نازل شد که میآمدند به مدینه خدمت پیامبر اکرم (ص) بعضی از آنها اگر تندرست و سالم بودند
و اسبش میزائید و زنش پسر براي او میآورد و چهارپایانش افزون میگردید خوشحال بود و آرامش خاطر داشت وَ إِنْ أَصابَتْهُ فِتْنَۀٌ
اما اگر دچار آزمایشی بوسیله قحط سالی و یا کمبود مال میگردید انْقَلَبَ عَلی وَجْهِهِ از دین خود بر میگشت و کافر میشد.
ص: 106
مینویسد: « بیضاوي در باره آیه مَنْ کانَ یَظُنُّ أَنْ لَنْ یَنْصُرَهُ اللَّهُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ
منظور اینست که خداوند پیامبرش را در دنیا و آخرت یاري میکند کسی که احتمال دیگري بدهد و یا انتظار خلاف آن را داشته
برمیگردد به من (معنی « یَنْصُ رَهُ » باشد از کینه و دشمنی اوست. گفتهاند منظور از نصر و یاري دادن روزي و رزق است و ضمیر
چنین میشود: هر کس گمان میکند خدا روزیش نمیدهد از دنیا و آخرت.)
فَلْیَمْدُدْ بِسَ بَبٍ إِلَی السَّماءِ ثُمَّ لْیَقْطَعْ یعنی سعی و کوشش نماید که خشم و کینه خود را از میان بردارد به این طور که هر خشمگین
انجام میدهد تا آنجا که ریسمانی به سقف خانه خود بیاویزد و خود را به دار بیاویزد.
صفحه 70 از 211
گفتهاند منظور اینست که ریسمانی به آسمان بر افرازد و بالا رود تا بر فراز آسمان بلند شود آن وقت کوشش کند تا نگذارد خدا
پیامبرش را یاري کند و یا روزي به او برساند فَلْیَنْظُرْ هَلْ یُذْهِبَنَّ کَیْدُهُ ما یَغِیظُ.
با خود بیندیشد آیا حیله و نیرنگش موجب از بین رفتن خشم او میشود یا منظور اینست که باعث از بین رفتن خشمی که از یاري
کردن خدا برایش به وجود میآید میشود.
و گفتهاند این آیه در باره گروهی از مسلمانان است که شدت خشم بر مشرکین داشتند به همین جهت یاري و نصر خداوند را دیر
شمردند و گمان میکردند که خداوند فوري یاري نمیکند.
یَکادُونَ یَسْطُونَ بِالَّذِینَ یَتْلُونَ عَلَیْهِمْ آیاتِنا یعنی وقتی آیات قرآن را بر کافران میخوانند از ناراحتی نزدیک است که حمله کنند بر
کسی که میخواند آیات را.
ضَعُفَ الطَّالِبُ وَ الْمَطْلُوبُ خداوند مثال میزند بتهائی را که میپرستید قدرت به وجود آوردن یک مگس را ندارند اگر مگس از
آنها چیزي برباید نمیتوانند از او بگیرند بعد میفرماید ضَعُفَ الطَّالِبُ وَ الْمَطْلُوبُ یعنی هم بتپرست و هم بت هر دو ضعیف هستند
یا مگسی که از بت چیزي میرباید و بتی که از او چیزي را که ربوده میخواهد یا منظور بت و مگس مثل این که در جستجوي
مگس است تا از او آنچه ربوده بگیرد اگر درست دقت کنی خواهی دید که بت از او بسیار ناتوانتر است.
ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ یعنی به واقع خدا را نشناختهاند.
ص: 107
فَذَرْهُمْ فِی غَمْرَتِهِمْ حَتَّی حِینٍ :«23» المؤمنون
أَ یَحْسَبُونَ أَنَّما نُمِدُّهُمْ بِهِ مِنْ مالٍ وَ بَنِینَ
وَ لا نُکَلِّفُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها وَ لَدَیْنا کِتابٌ یَنْطِقُ بِالْحَقِّ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ* بَلْ قُلُوبُهُمْ :« إلی قوله » نُسارِعُ لَهُمْ فِی الْخَیْراتِ بَلْ لا یَشْعُرُونَ
فِی غَمْرَةٍ مِنْ هذا وَ لَهُمْ أَعْمالٌ مِنْ دُونِ ذلِکَ هُمْ لَها عامِلُونَ* حَتَّی إِذا أَخَذْنا مُتْرَفِیهِمْ بِالْعَذابِ إِذا هُمْ یَجْأَرُونَ
لا تَجْأَرُوا الْیَوْمَ إِنَّکُمْ مِنَّا لا تُنْصَرُونَ
قَدْ کانَتْ آیاتِی تُتْلی عَلَیْکُمْ فَکُنْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ تَنْکِصُونَ
مُسْتَکْبِرِینَ بِهِ سامِراً تَهْجُرُونَ
أَ فَلَمْ یَدَّبَّرُوا الْقَوْلَ أَمْ جاءَهُمْ ما لَمْ یَأْتِ آباءَهُمُ الْأَوَّلِینَ
أَمْ لَمْ یَعْرِفُوا رَسُولَهُمْ فَهُمْ لَهُ مُنْکِرُونَ* أَمْ یَقُولُونَ بِهِ جِنَّۀٌ بَلْ جاءَهُمْ بِالْحَقِّ وَ أَکْثَرُهُمْ لِلْحَقِّ کارِهُونَ* وَ لَوِ اتَّبَعَ الْحَقُّ أَهْواءَهُمْ لَفَسَ دَتِ
السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ وَ مَنْ فِیهِنَّ بَلْ أَتَیْناهُمْ بِذِکْرِهِمْ فَهُمْ عَنْ ذِکْرِهِمْ مُعْرِضُونَ
أَمْ تَسْأَلُهُمْ خَرْجاً فَخَراجُ رَبِّکَ خَیْرٌ وَ هُوَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ
وَ إِنَّکَ لَتَدْعُوهُمْ إِلی صِ راطٍ مُسْتَقِیمٍ* وَ إِنَّ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ عَنِ الصِّراطِ لَناکِبُونَ* وَ لَوْ رَحِمْناهُمْ وَ کَشَ فْنا ما بِهِمْ مِنْ ضُ رٍّ
لَلَجُّوا فِی طُغْیانِهِمْ یَعْمَهُونَ
وَ لَقَدْ أَخَذْناهُمْ بِالْعَذابِ فَمَا اسْتَکانُوا لِرَبِّهِمْ وَ ما یَتَضَرَّعُونَ حَتَّی إِذا فَتَحْنا عَلَیْهِمْ باباً ذا عَذابٍ شَدِیدٍ إِذا هُمْ فِیهِ مُبْلِسُونَ
وَ هُوَ الَّذِي أَنْشَأَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ الْأَفْئِدَةَ قَلِیلًا ما تَشْکُرُونَ
وَ هُوَ الَّذِي ذَرَأَکُمْ فِی الْأَرْضِ وَ إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ
وَ هُوَ الَّذِي یُحْیِی وَ یُمِیتُ وَ لَهُ اخْتِلافُ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ أَ فَلا تَعْقِلُونَ
بَلْ قالُوا مِثْلَ ما قالَ الْأَوَّلُونَ
قالُوا أَ إِذا مِتْنا وَ کُنَّا تُراباً وَ عِظاماً أَ إِنَّا لَمَبْعُوثُونَ* لَقَدْ وُعِدْنا نَحْنُ وَ آباؤُنا هذا مِنْ قَبْلُ إِنْ هذا إِلَّا أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ
صفحه 71 از 211
قُلْ لِمَنِ الْأَرْضُ وَ مَنْ فِیها إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ
سَیَقُولُونَ لِلَّهِ قُلْ أَ فَلا تَذَکَّرُونَ
قُلْ مَنْ رَبُّ السَّماواتِ السَّبْعِ وَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ
سَیَقُولُونَ لِلَّهِ قُلْ أَ فَلا تَتَّقُونَ
قُلْ مَنْ بِیَدِهِ مَلَکُوتُ کُلِّ شَیْءٍ وَ هُوَ یُجِیرُ وَ لا یُجارُ عَلَیْهِ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ
سَیَقُولُونَ لِلَّهِ قُلْ فَأَنَّی تُسْحَرُونَ
بَلْ أَتَیْناهُمْ بِالْحَقِّ وَ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ
مَا اتَّخَذَ اللَّهُ مِنْ وَلَدٍ وَ ما کانَ مَعَهُ مِنْ إِلهٍ إِذاً لَذَهَبَ کُلُّ إِلهٍ بِما خَلَقَ وَ لَعَلا بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا یَصِفُونَ
عالِمِ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ فَتَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ
قُلْ رَبِّ إِمَّا تُرِیَنِّی ما یُوعَدُونَ
رَبِّ فَلا تَجْعَلْنِی فِی الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ
وَ إِنَّا عَلی أَنْ نُرِیَکَ ما نَعِدُهُمْ لَقادِرُونَ
ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ السَّیِّئَۀَ نَحْنُ أَعْلَمُ بِما یَصِفُونَ
:« إلی قوله » وَ قُلْ رَبِّ أَعُوذُ بِکَ مِنْ هَمَزاتِ الشَّیاطِینِ وَ أَعُوذُ بِکَ رَبِّ أَنْ یَحْضُرُونِ
أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناکُمْ عَبَثاً وَ أَنَّکُمْ إِلَیْنا لا تُرْجَعُونَ
فَتَعالَی اللَّهُ الْمَلِکُ الْحَقُّ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْکَرِیمِ
وَ مَنْ یَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ لا بُرْهانَ لَهُ بِهِ فَإِنَّما حِسابُهُ عِنْدَ رَبِّهِ إِنَّهُ لا یُفْلِحُ
ص: 108
.117 - الْکافِرُونَ 54
فَذَرْهُمْ فِی غَمْرَتِهِمْ یعنی آنها را فرو گذار در جهالت خویش جهل و نادانی آنها را تشبیه به آبی نموده که قامت را فرا میگیرد زیرا
یعنی تا زمانی که کشته شوند یا بمیرند. « حَتَّی حِینٍ » آنها در گرداب جهل فرو رفتهاند یا به بازي مشغولند
أَ یَحْسَ بُونَ أَنَّما نُمِدُّهُمْ بِهِ مِنْ مالٍ وَ بَنِینَ خیال میکنند کمکهاي مالی و خانوادگی (کثرت فرزند) که به آنها میکنیم نُسارِعُ لَهُمْ
نمیدانند که این یک تمکن و قدرتی است « بَلْ لا یَشْعُرُونَ » فِی الْخَیْراتِ به نفع آنها است و ما در خیر و نیکی آنها گام برداشتهایم
ما نوشتهاي داریم از اعمال آنها منظور لوح یا نامه عمل است بَلْ قُلُوبُهُمْ فِی غَمْرَةٍ دلهاي « وَ لَدَیْنا کِتابٌ » تا هر چه مایلند انجام دهند
آنها غافل است از وضع این چنین مردم یا از توجه به نامه اعمال وَ لَهُمْ أَعْمالٌ مِنْ دُونِ ذلِکَ آنها داراي اعمالی بدتر از این هستند
که عادت خویش قرار دادهاند.
حَتَّی إِذا أَخَذْنا مُتْرَفِیهِمْ تا بالاخره اشخاص سرمایهگذاري که ستمگرند عذاب خواهیم کرد منظور کشته شدن در جنگ بدر است یا
مبتلا بر گرسنگی شدن پس از نفرین پیامبر صلی الله علیه و آله که گفت:
اللهم اشدد وطأتک علی مضر و اجعلها علیهم سنین کسنی یوسف
خدایا سخت بگیر بر قبیله مضر و آنها را گرفتار سالهاي قحط مشابه زمان یوسف بگردان چنان دچار قحط سالی شدند که سگ و
شروع به ناله و فریاد کردند لا تَجْأَرُوا الْیَوْمَ فَکُنْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ « إِذا هُمْ یَجْأَرُونَ » مردار و استخوانهاي سوخته را میخوردند
بواسطه پردهداري و عهدهداري کارهاي خانه خدا به « مُسْتَکْبِرِینَ بِهِ » تَنْکِصُونَ بیفایده ناله و فریاد نزنید بازگشت به قهقري نمودهاید
در باره قرآن یاوهسرائی میکنید و نسبتهاي بیربط میدهید یعنی اعراض دارید و حرفهاي ناشایست « سامِراً تَهْجُرُونَ » خود میبالید
صفحه 72 از 211
در مورد آن میزنید ممکن است از (هجر) بضمها گرفته شده باشد به معنی فحش و ناسزا.
أَ فَلَمْ یَدَّبَّرُوا الْقَوْلَ یعنی در باره قرآن نمیاندیشید تا بفهمید که آن حقیقتی است أَمْ جاءَهُمْ ما لَمْ یَأْتِ آباءَهُمُ الْأَوَّلِینَ یا اینها داراي
پیامبران و کتابهاي مخصوصی هستند که براي پدرانشان نیامده و یا منظور این است به آنها اطمینانی داده شد که ترس از عذاب
ندارند چنانچه گذشتگان ایشان میترسیدند.
ص: 109
وَ لَوِ اتَّبَعَ الْحَقُّ أَهْواءَهُمْ اگر آنچه میگویند صحیح باشد و جهان را چند خدا باشد لَفَسَدَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ وَ مَنْ فِیهِنَّ تعدد
خدایان موجب تباهی آسمانها و زمین و مردم میشود چنانچه در آیه دیگر میفرماید لَوْ کانَ فِیهِما آلِهَۀٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتا.
بعضی گفتهاند یعنی اگر واقعیت تغییر کند و مطابق نظر آنها شود آنچه موجب پایداري جهان است نابود میشود یا اگر آنچه محمد
صلی الله علیه و آله آورده برگردد و بدل به شرك شود خداوند قیامت را بر پا خواهد داشت و عالم را از خشم تباه میکند یا اگر
خداوند تابع هواي نفس آنها شود و آنچه از شرك و باطل مایلند بفرستد از خدائی خارج خواهد شد و قادر به نگهداري آسمان و
زمین نیست.
رزق و توشه پروردگارت در دنیا و ثوابش در « فَخَراجُ رَبِّکَ خَیْرٌ » أَمْ تَسْأَلُهُمْ خَرْجاً یعنی: یا از آنها تقاضاي کمک مالی میکنی
آخرت بهتر است چون دوام و گسترش دارد.
وَ لَوْ رَحِمْناهُمْ وَ کَشَفْنا ما بِهِمْ مِنْ ضُرٍّ اگر به آنها رحم کنیم و قحط سالی را برداریم.
روایت شده است که اعراب گرفتار قحط شدیدي شدند به طوري که گوشت میمونهاي بزرگ یا غذاي تهیه شده از خون و پشم را
میخوردند به نام (علهز).
ابو سفیان خدمت پیامبر آمده گفت تو را سوگند به ارتباط خویشاوندي میدهم مگر مدعی نیستی که رحمت براي جهانیانی. پدران
را با شمشیر کشتی اینک فرزندان را گرفتار گرسنگی کردهاي این آیه نازل شد: وَ لَقَدْ أَخَذْناهُمْ بِالْعَذابِ آنها را دچار عذاب کشته
شدن کردیم باز دست نکشیدند تا بالاخره دربی دیگر از عذاب شدید بر آنها گشودیم همان گرسنگی است که از کشته شدن و
اسارت بدتر است إِذا هُمْ فِیهِ مُبْلِسُونَ دیگر متحیر و سرگردان شدند و پیش تو آمده تقاضاي لطف و محبت کردند قُلْ مَنْ بِیَدِهِ
« مَلَکُوتُ کُلِّ شَیْءٍ » مَلَکُوتُ کُلِّ شَیْءٍ بگو در اختیار چه کسی ملکوت هر چیزي هست یعنی قدرت نهائی بر هر چیز یا منظور از
ولی کسی نمیتواند مانع او بشود و « وَ لا یُجارُ عَلَیْهِ » او به فریاد هر کس که بخواهد میرسد « وَ هُوَ یُجِیرُ » خزینه و انبار هر چیز است
هر کس را او بخواهد گرفتار کند کسی نمیتواند به فریادش برسد.
إِذاً لَذَهَبَ کُلُّ إِلهٍ بِما خَلَقَ یعنی اگر در آسمانها خدایان دیگري وجود داشت با خداي جهان آفرین هر کدام آنچه آفریده بودند
جدا میکردند و در اختیار خویش میگرفتند و بین
ص: 110
آنها جنگ و جدال واقع میشد چنانچه بین فرمانروایان و پادشاهان جهان اتفاق میافتد در آن صورت ملکوت اشیاء در اختیار خدا
نبود. چون چنین نیست و جنگ جدالی در جهان به وجود نیامده پس خدا یکتا است و لازم باطل شد از روي اجماع و استقراء در
نتیجه ثابت میشود که مدار جهان در ید قدرت خداي یکتا است.
لَقَدْ أَنْزَلْنا آیاتٍ مُبَیِّناتٍ وَ اللَّهُ یَهْدِي مَنْ یَشاءُ إِلی صِ راطٍ مُسْتَقِیمٍ* وَ یَقُولُونَ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالرَّسُولِ وَ أَطَعْنا ثُمَّ یَتَوَلَّی فَرِیقٌ :«24» النور
مِنْهُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ وَ ما أُولئِکَ بِالْمُؤْمِنِینَ
وَ إِذا دُعُوا إِلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ إِذا فَرِیقٌ مِنْهُمْ مُعْرِضُونَ
وَ إِنْ یَکُنْ لَهُمُ الْحَقُّ یَأْتُوا إِلَیْهِ مُذْعِنِینَ
صفحه 73 از 211
أَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ أَمِ ارْتابُوا أَمْ یَخافُونَ أَنْ یَحِیفَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ رَسُولُهُ بَلْ أُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ* إِنَّما کانَ قَوْلَ الْمُؤْمِنِینَ إِذا دُعُوا إِلَی
اللَّهِ وَ رَسُولِهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ أَنْ یَقُولُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ* وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یَخْشَ اللَّهَ وَ یَتَّقْهِ فَأُولئِکَ هُمُ
الْفائِزُونَ* وَ أَقْسَ مُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ لَئِنْ أَمَرْتَهُمْ لَیَخْرُجُنَّ قُلْ لا تُقْسِمُوا طاعَۀٌ مَعْرُوفَۀٌ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ* قُلْ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ
لا :« إلی قوله » أَطِیعُوا الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّما عَلَیْهِ ما حُمِّلَ وَ عَلَیْکُمْ ما حُمِّلْتُمْ وَ إِنْ تُطِیعُوهُ تَهْتَدُوا وَ ما عَلَی الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلاغُ الْمُبِینُ
.57 - تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا مُعْجِزِینَ فِی الْأَرْضِ وَ مَأْواهُمُ النَّارُ وَ لَبِئْسَ الْمَصِیرُ 46
مرحوم طبرسی در تفسیر آیه وَ یَقُولُونَ آمَنَّا بِاللَّهِ مینویسد: گفتهاند این آیه در باره مردي از منافقین نازل شد که بین او و مردي
یهودي اختلافی بود. یهودي او را دعوت کرد که براي حکومت بروند خدمت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله ولی منافق میگفت
برویم پیش کعب بن اشرف.
بلخی مینویسد که اختلاف بین علی (ع) و عثمان بود در مورد زمینی که او از علی (ع) خریده بود و زمین پر سنگ بود، عثمان
میخواست آن را بواسطه ادعاي عیب برگرداند، اما علی (ع) باز پس نمیگرفت. و گفت بین من و تو حاکم پیامبر اکرم صلی الله
علیه و آله حکم بن ابی العاص به عثمان گفت اگر حاکم بین شما پسر عموي علی باشد به نفع او حکم خواهد کرد. این آیات در
همین باره نازل شده است. همین روایت از حضرت باقر (ع) نقل شده قریب به این مطلب:
ص: 111
وَ إِنْ یَکُنْ لَهُمُ الْحَقُّ یعنی اگر بدانند به نفع آنها حکم میشود یَأْتُوا إِلَیْهِ میروند پیش پیامبر صلی الله علیه و آله یا اعتراف و مطیع و
سریع أَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ یعنی آیا در دل آنها تردید است راجع به نبوت تو و منافقند أَمِ ارْتابُوا فی عدلک یعنی از تو چیزي دیدهاند
که آنها را در باره تو مشکوك نموده است.
و در باره آیه وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ
مینویسد: وقتی خداوند آشکار نمود که آنها از حکومت پیامبر و قضاوت او ناراضی هستند. به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله
گفتند به خدا سوگند اگر به ما امر کنی از خانه و زندگیمان دست برداریم و از اینجا برویم خواهیم رفت این آیات نازل شد که
معنی آنها این است:
قُلْ لا تُقْسِمُوا
بگو قسم نخورید و سخن را چنین پایان داد که اطاعت درست از پیامبر بدون غل و غش بهتر از قسم خوردن است. بعضی گفتهاند
معنی اینست که: باید اطاعت کنید فَإِنَّما عَلَیْهِ ما حُمِّلَ آنچه مکلف و مامور شده است نتیجهاش براي خود اوست.
تَبارَكَ الَّذِي نَزَّلَ الْفُرْقانَ عَلی عَبْدِهِ لِیَکُونَ لِلْعالَمِینَ نَذِیراً :«25» الفرقان
الَّذِي لَهُ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لَمْ یَتَّخِذْ وَلَداً وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ شَرِیکٌ فِی الْمُلْکِ وَ خَلَقَ کُلَّ شَیْءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْدِیراً
وَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ آلِهَۀً لا یَخْلُقُونَ شَیْئاً وَ هُمْ یُخْلَقُونَ وَ لا یَمْلِکُونَ لِأَنْفُسِهِمْ ضَ  را وَ لا نَفْعاً وَ لا یَمْلِکُونَ مَوْتاً وَ لا حَیاةً وَ لا نُشُوراً
وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ هَذا إِلَّا إِفْکٌ افْتَراهُ وَ أَعانَهُ عَلَیْهِ قَوْمٌ آخَرُونَ فَقَدْ جاؤُ ظُلْماً وَ زُوراً* وَ قالُوا أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ اکْتَتَبَها فَهِیَ تُمْلی
عَلَیْهِ بُکْرَةً وَ أَصِیلًا
قُلْ أَنْزَلَهُ الَّذِي یَعْلَمُ السِّرَّ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ کانَ غَفُوراً رَحِیماً
وَ قالُوا ما لِهذَا الرَّسُولِ یَأْکُلُ الطَّعامَ وَ یَمْشِی فِی الْأَسْواقِ لَوْ لا أُنْزِلَ إِلَیْهِ مَلَکٌ فَیَکُونَ مَعَهُ نَذِیراً* أَوْ یُلْقی إِلَیْهِ کَنْزٌ أَوْ تَکُونُ لَهُ جَنَّۀٌ
یَأْکُلُ مِنْها وَ قالَ الظَّالِمُونَ إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلَّا رَجُلًا مَسْحُوراً* انْظُرْ کَیْفَ ضَ رَبُوا لَکَ الْأَمْثالَ فَ َ ض لُّوا فَلا یَسْتَطِیعُونَ سَبِیلًا* تَبارَكَ الَّذِي إِنْ
وَ ما أَرْسَلْنا قَبْلَکَ مِنَ الْمُرْسَلِینَ :« إلی قوله سبحانه » شاءَ جَعَلَ لَکَ خَیْراً مِنْ ذلِکَ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ یَجْعَلْ لَکَ قُصُوراً
إِلَّا إِنَّهُمْ لَیَأْکُلُونَ الطَّعامَ وَ یَمْشُونَ فِی الْأَسْواقِ وَ جَعَلْنا بَعْضَکُمْ لِبَعْضٍ فِتْنَۀً أَ تَصْبِرُونَ وَ کانَ رَبُّکَ بَصِیراً
صفحه 74 از 211
وَ قالَ الَّذِینَ :« إلی قوله » وَ قالَ الَّذِینَ لا یَرْجُونَ لِقاءَنا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْنَا الْمَلائِکَۀُ أَوْ نَري رَبَّنا لَقَدِ اسْتَکْبَرُوا فِی أَنْفُسِهِمْ وَ عَتَوْا عُتُ  وا کَبِیراً
کَفَرُوا لَوْ لا نُزِّلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَۀً واحِدَةً کَذلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَكَ وَ رَتَّلْناهُ تَرْتِیلًا* وَ لا یَأْتُونَکَ بِمَثَلٍ إِلَّا جِئْناكَ بِالْحَقِّ وَ أَحْسَنَ
ص: 112
أَ رَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ أَ فَأَنْتَ تَکُونُ عَلَیْهِ وَکِیلًا* أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَکْثَرَهُمْ یَسْمَعُونَ أَوْ یَعْقِلُونَ إِنْ هُمْ إِلَّا کَالْأَنْعامِ :« إلی قوله » تَفْسِیراً
وَ یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَنْفَعُهُمْ وَ لا « إلی قوله سبحانه » فَلا تُطِعِ الْکافِرِینَ وَ جاهِدْهُمْ بِهِ جِهاداً کَبِیراً :« إلی قوله » بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلًا
یَضُرُّهُمْ وَ کانَ الْکافِرُ عَلی رَبِّهِ ظَهِیراً
وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلَّا مُبَشِّراً وَ نَذِیراً
قُلْ ما أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِلَّا مَنْ شاءَ أَنْ یَتَّخِذَ إِلی رَبِّهِ سَبِیلًا
وَ إِذا قِیلَ لَهُمُ اسْجُدُوا لِلرَّحْمنِ قالُوا وَ مَا :« إلی قوله » وَ تَوَکَّلْ عَلَی الْحَیِّ الَّذِي لا یَمُوتُ وَ سَبِّحْ بِحَمْدِهِ وَ کَفی بِهِ بِذُنُوبِ عِبادِهِ خَبِیراً
.60 - الرَّحْمنُ أَ نَسْجُدُ لِما تَأْمُرُنا وَ زادَهُمْ نُفُوراً 1
در باره آیه وَ أَعانَهُ عَلَیْهِ قَوْمٌ آخَرُونَ مینویسد: گفتند کمک کرد محمد را بر این قراین عداس غلام حویطب بن عبد العزي و یسار
غلام علاء بن حضرمی و حبر غلام عامر که آنها جزو اهل کتاب بودند گفته شده که گروهی از یهودان به او کمک کردند فَقَدْ
جاؤُ ظُلْماً وَ زُوراً یعنی دروغ بستند و مشرك شدند و اینکه به همین مقدار در جواب آنها اکتفا نموده چون قبلا آنها را به مبارزه
دعوت نموده ولی از مبارزه عاجز شده بودند و نتوانستند شبیه قرآن بیاورند وَ قالُوا أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ گفتند اینها داستانها و قصههاي
پیشینیان است و آنچه آنها نوشتهاند در کتابهایشان که او نسخه برداري نموده.
بعضی گفتهاند از آنها خواسته که برایش بنویسند صبح و شام برایش خواندهاند تا حفظ کرده و نسخه بیضاوي در باره آیه قُلْ أَنْزَلَهُ
الَّذِي یَعْلَمُ السِّرَّ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ مینویسد: چون قرآن با فصاحت خود همه آنها را عاجز نمود و شامل اخبار غیبی نسبت به
آینده و اسراري بود که جز خدا که عالم بر اسرار است کسی اطلاع نداشت چگونه آن را داستان میداند وَ قالُوا ما لِهذَا الرَّسُولِ
یَأْکُلُ الطَّعامَ این چگونه پیامبري است مثل ما میخورد و در بازارها راه میرود براي احتیاجات زندگی این تصور آنها بواسطه جهل
و بینش مادیگرائی آنها بود زیرا پیامبران از دیگران بوسیله مشخصات جسمی ممتاز نمیگردند شخصیت پیامبران در خصائص
روحی آنها است.
در باره آیه وَ جَعَلْنا بَعْ َ ض کُمْ لِبَعْضٍ فِتْنَۀً مینویسد: یعنی بعضی را موجب آزمایش بعض دیگر قرار دادیم مانند فقراء که موجب
یعنی بعضی را سبب آزمایش بعض دیگر قرار « أَ تَصْبِرُونَ » آزمایش اغنیاء هستند و پیامبران که مردم را با آنها آزمایش میکند
دادیم تا ببینیم صبر میکنید و پایدار هستید.
ص: 113
در باره آیه کَ ذلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَكَ مینویسد: یعنی ما این چنین قرآن را تکه تکه نازل کردیم تا با جدا نمودن آیات از یک دیگر
موجب تقویت قلب تو شدیم در مورد حفظ و درك قرآن زیرا پیامبر ما با موسی و داود و عیسی فرق داشت چون پیامبر ما مکتب
نرفته بود ولی آنها خط مینوشتند. اگر یک بار قرآن را نازل میکرد حفظ کردن آن دشوار بود و ضمنا نزول تدریجی قرآن بیشتر
موجب بصیرت و دقت در معنی آن میشد و هم اینکه در هر مرتبه که مقداري نازل میشد با اینکه دعوت به مبارزه و آوردن شبیه
خود نموده بود و آنها از آوردن شبیه تمام قسمتهاي تدریجی آن بودند بیشتر موجب تقویت دل پیامبر بود و آوردن جبرئیل آیات
قرآن را به تدریج سبب دیگري از براي تقویت او بود و هم ناسخ و منسوخ را میدانست و انضمام قرائن حالیه به معانی الفاظ بیشتر
وَ لا » موجب بلاغت قرآن میشد وَ رَتَّلْناهُ تَرْتِیلًا یعنی قرآن را براي تو تدریجا فرستادیم در طول بیست سال یا بیست و سه سال
یعنی هر سؤال عجیبی که آنها از تو میکردند جوابی عالی براي آن به تو نازل کردیم و توضیحی نیکوتر از سؤال « یَأْتُونَکَ بِمَثَلٍ
صفحه 75 از 211
آنها میدادیم یا منظور از آیه اینست که هر چه آنها اعتراض میکردند که چرا این پیامبر چنین نیست ما آن وضعی که شایسته
نبوت تو بود به تو عنایت میکردیم تا بهتر معلوم شود علت بعثت تو چیست؟
یعنی فعل « إِلَّا مَنْ شاءَ » و در باره آیه وَ کانَ الْکافِرُ عَلی رَبِّهِ ظَهِیراً مینویسد: یعنی کافر با عداوت و کفر خود پشتیبان شیطان است
کسی که مایل است راه خدا را پیش بگیرد اجر رسالت است چون منظور از رسالت همین راه خدا از پیش گرفتن امت است این
قسم از اجر و مزد را استثناء نموده است تا ثابت کند هیچ گونه طمعی در مزد رسالت ندارد فقط دلش بر امت میسوزد چرا که سود
امت را از ثواب آخرت و زمانی از عذاب آخرت را اجر رسالت میشمارد و این را اجر کامل و مورد توجه پیامبر صلی الله علیه و
آله معرفی میکند.
بعضی گفتهاند آیه استثناء منقطع است یعنی هر کسی مایل است راه خدا را از پیش بگیرد بیاید.
طسم* تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ الْمُبِینِ* لَعَلَّکَ باخِعٌ نَفْسَکَ أَلَّا یَکُونُوا مُؤْمِنِینَ* إِنْ نَشَأْ نُنَزِّلْ عَلَیْهِمْ مِنَ السَّماءِ آیَۀً فَظَلَّتْ :«26» الشعراء
أَعْناقُهُمْ لَها خاضِعِینَ* وَ ما یَأْتِیهِمْ مِنْ ذِکْرٍ
ص: 114
مِنَ الرَّحْمنِ مُحْدَثٍ إِلَّا کانُوا عَنْهُ مُعْرِضِ ینَ* فَقَدْ کَذَّبُوا فَسَ یَأْتِیهِمْ أَنْبؤُا ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ* أَ وَ لَمْ یَرَوْا إِلَی الْأَرْضِ کَمْ أَنْبَتْنا فِیها مِنْ
کُلِّ زَوْجٍ کَرِیمٍ
.8 - إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَۀً وَ ما کانَ أَکْثَرُهُمْ مُؤْمِنِینَ 1
وَ إِنَّهُ لَتَنْزِیلُ رَبِّ الْعالَمِینَ :« و قال سبحانه »
نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ
عَلی قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ
بِلِسانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ* وَ إِنَّهُ لَفِی زُبُرِ الْأَوَّلِینَ أَ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُمْ آیَۀً أَنْ یَعْلَمَهُ عُلَماءُ بَنِی إِسْرائِیلَ
وَ لَوْ نَزَّلْناهُ عَلی بَعْضِ الْأَعْجَمِینَ* فَقَرَأَهُ عَلَیْهِمْ ما کانُوا بِهِ مُؤْمِنِینَ
کَذلِکَ سَلَکْناهُ فِی قُلُوبِ الْمُجْرِمِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِهِ حَتَّی یَرَوُا الْعَذابَ الْأَلِیمَ
فَیَأْتِیَهُمْ بَغْتَۀً وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ* فَیَقُولُوا هَلْ نَحْنُ مُنْظَرُونَ* أَ فَبِعَذابِنا یَسْتَعْجِلُونَ* أَ فَرَأَیْتَ إِنْ مَتَّعْناهُمْ سِنِینَ* ثُمَّ جاءَهُمْ ما کانُوا
وَ ما تَنَزَّلَتْ بِهِ الشَّیاطِینُ* وَ ما یَنْبَغِی لَهُمْ وَ ما یَسْتَطِیعُونَ* إِنَّهُمْ عَنِ السَّمْعِ :« إلی قوله » یُوعَدُونَ* ما أَغْنی عَنْهُمْ ما کانُوا یُمَتَّعُونَ
لَمَعْزُولُونَ* فَلا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ فَتَکُونَ مِنَ الْمُعَذَّبِینَ* وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ* وَ اخْفِضْ جَناحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ*
فَإِنْ عَصَوْكَ فَقُلْ إِنِّی بَرِيءٌ مِمَّا تَعْمَلُونَ* وَ تَوَکَّلْ عَلَی الْعَزِیزِ الرَّحِیمِ* الَّذِي یَراكَ حِینَ تَقُومُ وَ تَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدِینَ* إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ
.223 - الْعَلِیمُ* هَلْ أُنَبِّئُکُمْ عَلی مَنْ تَنَزَّلُ الشَّیاطِینُ* تَنَزَّلُ عَلی کُلِّ أَفَّاكٍ أَثِیمٍ* یُلْقُونَ السَّمْعَ وَ أَکْثَرُهُمْ کاذِبُونَ 192
در باره آیه إِنْ نَشَأْ نُنَزِّلْ عَلَیْهِمْ مِنَ السَّماءِ آیَۀً مینویسد: یعنی آنچنان نشانهاي از آسمان براي آنها میفرستادیم که مجبور شوند به
ایمان. یا بلائی که آنها را به ایمان وادارد فَظَلَّتْ أَعْناقُهُمْ لَها خاضِ عِینَ گردنها به زیر میافتد از کوچکی و خضوع. گفتهاند چون
گردنها متصف به صفات انسان (یعنی خضوع شده) به همین جهت جایگزین صاحبان عقل شدهاند (و گر نه گردن که خضوع
ندارد).
بعضی نیز گفتهاند مراد گردنکشان و سران جماعت و قبائلند. مِنْ کُلِّ زَوْجٍ کَرِیمٍ یعنی از هر صنف و نوع پر منفعت.
در باره آیه وَ إِنَّهُ لَفِی زُبُرِ الْأَوَّلِینَ مینویسد: یعنی یاد او و ذکرش و یا معنی آن در کتب پیشینیان است أَ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُمْ آیَۀً یعنی آیا
آنها را نشانه و دلیلی بر حجت قرآن یا نبوت حضرت محمد صلی الله علیه و آله نیست أَنْ یَعْلَمَهُ عُلَماءُ بَنِی إِسْرائِیلَ تا پیامبر را با
صفاتی که در کتابهایشان ذکر شده بشناسند وَ لَوْ نَزَّلْناهُ عَلی بَعْضِ الْأَعْجَمِینَ که این نزول
صفحه 76 از 211
ص: 115
قرآن بر غیر عرب زبان بیشتر موجب اعجاز بود و یا منظور اینست که قرآن به زبان غیر عربی نازل میکردیم فَقَرَأَهُ عَلَیْهِمْ ما کانُوا بِهِ
یعنی « کَذلِکَ سَلَکْناهُ » مُؤْمِنِینَ بیشتر دشمنی میورزیدند و استکبار مینمودند بواسطه ندانستن و تنفري که از پیروي عجم داشتند
چنین داخل کردیم قرآن را.
آنها نمیتوانند چنین « وَ ما یَنْبَغِی لَهُمْ » یعنی هرگز قرآن را شیاطین بر او نازل نکردهاند چنانچه شما مدعی هستید « وَ ما تَنَزَّلَتْ بِهِ »
کاري بکنند قدرت ندارند و نمیتوانند استماع وحی بکنند چون بوسیله تیر شهاب ممنوع میشوند وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ منظور
اینست که هر چه نزدیکتر به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله باشند انذار آنها اهمیت بیشتري دارد روایت شده است وقتی این آیه
نازل شد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بر فراز کوه صفا رفت و آنها را یکایک صدا زد تا جمع شدند، آنگاه فرمود اگر به شما
اطلاع دهم که دامنه این کوه را سپاهی گران فرا گرفته شما تصدیق گفتار مرا مینمائید و سخنم را میپذیرید؟ گفتند آري.
فرمود اینک شما را میترسانم از عذاب شدیدي که در انتظار شما است.
وَ اخْفِضْ جَناحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ یعنی با آنها به نرمی رفتار کن این کلمه از پائین آوردن پرنده پر خویش را براي فرود
آمدن استعاره آورده شده. الَّذِي یَراكَ حِینَ تَقُومُ
خدائی که تو را میبیند هنگام قیام براي نافله شب وَ تَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِ دِینَ و رفت و آمد کردنت را براي خبرگیري از
عبادتکنندگان، چنانچه روایت شده که وقتی وجوب نماز شب از ایشان برداشته شد. آن شب را به گردش اطراف خانههاي
اصحاب پرداخت تا ببیند چه میکنند. چون خیلی علاقه به طاعت و بندگی آنها داشت. از درون خانههاي آنها صداهائی شبیه
کندوي زنبوران شنید از صداي زمزمه مناجات و تلاوت قرآن ایشان.
یا منظور تصرف در بین نمازگزاران است به قیام و رکوع و سجود و قعود هنگام امامت بر آنها.
تَنَزَّلُ عَلی کُلِّ أَفَّاكٍ أَثِیمٍ چون در آیات قبل تذکر داده شد که قرآن را هرگز شیاطین نمیتوانند نازل کنند همین مطلب را باز تاکید
مینماید به این صورت که جایز نیست شیاطین بر حضرت محمد صلی الله علیه و آله نازل شوند. به دو دلیل:
-1 زیرا آنها بر اشخاص شرور و دروغ پرداز و گناهکار نازل میشوند چون همبستگی
ص: 116
انسان با آنچه غائبند بواسطه تناسب و علاقهاي است که بین آنها است و حال حضرت محمد (ص) بر خلاف این بوده.
دروغ پردازان گوش به سخن شیاطین فرا میدادند و از خود بر آن میافزودند طبق تخیلات خویش و اکثر آنها « یُلْقُونَ السَّمْعَ » -2
غیر واقعی و دروغ است اما حضرت محمد (ص) هر چه از مسائل عینی اطلاع داده که بسیار زیاد است تمام مطابق واقع بوده و در
آیه اکثر تفسیر به کل شده زیرا فرموده عَلی کُلِّ أَفَّاكٍ أَثِیمٍ. ظاهرا اکثریت به اعتبار گفتار آنها است یعنی کم اتفاق میافتد که
سخن آنها را از جنی بپذیرند و قبول کنند. بعضی گفته (یلقون) ضمیر به شیاطین بر میگردد یعنی شیاطین به ملاء اعلی گوش فرا
میدهند قبل از اینکه رجم شوند و آنها را بزنند یک چیزهائی به گوش آنها میخورد آنها را به پیروان خود القا میکنند یا
شنیدههاي خود را به دوستان خویش تحویل میدهند.
- وَ إِنَّکَ لَتُلَقَّی الْقُرْآنَ مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ عَلِیمٍ 1 :« إلی قوله » طس تِلْکَ آیاتُ الْقُرْآنِ وَ کِتابٍ مُبِینٍ* هُديً وَ بُشْري لِلْمُؤْمِنِینَ :«27» النمل
.6
قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ سَلامٌ عَلی عِبادِهِ الَّذِینَ اصْ طَفی آللَّهُ خَیْرٌ أَمَّا یُشْرِکُونَ* أَمَّنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ أَنْزَلَ لَکُمْ مِنَ :« و قال تعالی »
السَّماءِ ماءً فَأَنْبَتْنا بِهِ حَ دائِقَ ذاتَ بَهْجَ ۀٍ ما کانَ لَکُمْ أَنْ تُنْبِتُوا شَجَرَها أَ إِلهٌ مَعَ اللَّهِ بَلْ هُمْ قَوْمٌ یَعْدِلُونَ* أَمَّنْ جَعَلَ الْأَرْضَ قَراراً وَ جَعَلَ
خِلالَها أَنْهاراً وَ جَعَلَ لَها رَواسِیَ وَ جَعَلَ بَیْنَ الْبَحْرَیْنِ حاجِزاً أَ إِلهٌ مَعَ اللَّهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ* أَمَّنْ یُجِیبُ الْمُضْ طَرَّ إِذا دَعاهُ وَ
صفحه 77 از 211
یَکْشِفُ السُّوءَ وَ یَجْعَلُکُمْ خُلَفاءَ الْأَرْضِ أَ إِلهٌ مَعَ اللَّهِ قَلِیلًا ما تَذَکَّرُونَ* أَمَّنْ یَهْدِیکُمْ فِی ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ مَنْ یُرْسِلُ الرِّیاحَ بُشْراً
بَیْنَ یَدَيْ رَحْمَتِهِ أَ إِلهٌ مَعَ اللَّهِ تَعالَی اللَّهُ عَمَّا یُشْرِکُونَ* أَمَّنْ یَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ وَ مَنْ یَرْزُقُکُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ أَ إِلهٌ مَعَ اللَّهِ قُلْ
وَ إِنَّ رَبَّکَ لَیَعْلَمُ ما تُکِنُّ :« إلی قوله » وَ لا تَحْزَنْ عَلَیْهِمْ وَ لا تَکُنْ فِی ضَ یْقٍ مِمَّا یَمْکُرُونَ :« إلی قوله » هاتُوا بُرْهانَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ
إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ یَقُصُّ عَلی بَنِی إِسْرائِیلَ أَکْثَرَ الَّذِي هُمْ فِیهِ یَخْتَلِفُونَ* وَ إِنَّهُ لَهُديً وَ رَحْمَۀٌ لِلْمُؤْمِنِینَ* :« إلی قوله » صُدُورُهُمْ وَ ما یُعْلِنُونَ
إِنَّ رَبَّکَ یَقْضِ ی بَیْنَهُمْ بِحُکْمِهِ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْعَلِیمُ* فَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ إِنَّکَ عَلَی الْحَقِّ الْمُبِینِ* إِنَّکَ لا تُسْمِعُ الْمَوْتی وَ لا تُسْمِعُ الصُّمَّ
أَ لَمْ یَرَوْا أَنَّا جَعَلْنَا :« إلی قوله » الدُّعاءَ إِذا وَلَّوْا مُدْبِرِینَ* وَ ما أَنْتَ بِهادِي الْعُمْیِ عَنْ ضَلالَتِهِمْ إِنْ تُسْمِعُ إِلَّا مَنْ یُؤْمِنُ بِآیاتِنا فَهُمْ مُسْلِمُونَ
اللَّیْلَ لِیَسْکُنُوا فِیهِ وَ النَّهارَ مُبْصِراً إِنَ
ص: 117
إِنَّما أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ رَبَّ هذِهِ الْبَلْدَةِ الَّذِي حَرَّمَها وَ لَهُ کُلُّ شَیْءٍ وَ أُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ مِنَ :« إلی قوله » فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ
الْمُسْلِمِینَ* وَ أَنْ أَتْلُوَا الْقُرْآنَ فَمَنِ اهْتَدي فَإِنَّما یَهْتَدِي لِنَفْسِهِ وَ مَنْ ضَلَّ فَقُلْ إِنَّما أَنَا مِنَ الْمُنْذِرِینَ* وَ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ سَیُرِیکُمْ آیاتِهِ
.93 - فَتَعْرِفُونَها وَ ما رَبُّکَ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ 58
.«1» در باره آیه بَلْ هُمْ قَوْمٌ یَعْدِلُونَ مینویسد: یعنی از واقعیتی که عبارت است از توحید کنارهگیري میکنند
وَ لَوْ لا أَنْ تُصِ یبَهُمْ مُصِ یبَۀٌ بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ فَیَقُولُوا رَبَّنا لَوْ لا أَرْسَلْتَ إِلَیْنا رَسُولًا فَنَتَّبِعَ آیاتِکَ وَ نَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ* :«28» القصص
فَلَمَّا جاءَهُمُ الْحَقُّ مِنْ عِنْدِنا قالُوا لَوْ لا أُوتِیَ مِثْلَ ما أُوتِیَ مُوسی أَ وَ لَمْ یَکْفُرُوا بِما أُوتِیَ مُوسی مِنْ قَبْلُ قالُوا سِحْرانِ تَظاهَرا وَ قالُوا إِنَّا
بِکُلٍّ کافِرُونَ* قُلْ فَأْتُوا بِکِتابٍ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ هُوَ أَهْدي مِنْهُما أَتَّبِعْهُ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ* فَإِنْ لَمْ یَسْتَجِیبُوا لَکَ فَاعْلَمْ أَنَّما یَتَّبِعُونَ أَهْواءَهُمْ
وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَواهُ بِغَیْرِ هُديً مِنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ* وَ لَقَدْ وَصَّلْنا لَهُمُ الْقَوْلَ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ* الَّذِینَ آتَیْناهُمُ
وَ قالُوا إِنْ نَتَّبِعِ :« إلی قوله » الْکِتابَ مِنْ قَبْلِهِ هُمْ بِهِ یُؤْمِنُونَ* وَ إِذا یُتْلی عَلَیْهِمْ قالُوا آمَنَّا بِهِ إِنَّهُ الْحَ قُّ مِنْ رَبِّنا إِنَّا کُنَّا مِنْ قَبْلِهِ مُسْلِمِینَ
إلی » الْهُدي مَعَکَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِ نا أَ وَ لَمْ نُمَکِّنْ لَهُمْ حَرَماً آمِناً یُجْبی إِلَیْهِ ثَمَراتُ کُلِّ شَیْءٍ رِزْقاً مِنْ لَدُنَّا وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ
قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ جَعَلَ اللَّهُ عَلَیْکُمُ اللَّیْلَ سَرْمَداً إِلی یَوْمِ الْقِیامَۀِ مَنْ إِلهٌ غَیْرُ اللَّهِ یَأْتِیکُمْ بِضِ یاءٍ أَ فَلا تَسْمَعُونَ* قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ جَعَلَ :« قوله
.71 - اللَّهُ عَلَیْکُمُ النَّهارَ سَرْمَداً إِلی یَوْمِ الْقِیامَۀِ مَنْ إِلهٌ غَیْرُ اللَّهِ یَأْتِیکُمْ بِلَیْلٍ تَسْکُنُونَ فِیهِ أَ فَلا تُبْصِرُونَ 47
قُلْ رَبِّی أَعْلَمُ مَنْ جاءَ بِالْهُدي وَ مَنْ هُوَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ* وَ ما کُنْتَ تَرْجُوا أَنْ یُلْقی إِلَیْکَ الْکِتابُ إِلَّا رَحْمَۀً مِنْ رَبِّکَ :« و قال سبحانه »
فَلا تَکُونَنَّ ظَهِیراً لِلْکافِرِینَ* وَ لا یَصُ دُّنَّکَ عَنْ آیاتِ اللَّهِ بَعْدَ إِذْ أُنْزِلَتْ إِلَیْکَ وَ ادْعُ إِلی رَبِّکَ وَ لا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِکِینَ* وَ لا تَدْعُ
.88 - مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ کُلُّ شَیْءٍ هالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ لَهُ الْحُکْمُ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ 85
الَّذِینَ آمَنُوا بِالْباطِلِ وَ کَفَرُوا بِاللَّهِ أُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ* وَ یَسْتَعْجِلُونَکَ بِالْعَذابِ وَ لَوْ لا أَجَلٌ مُسَ  می لَجاءَهُمُ الْعَذابُ وَ لَیَأْتِیَنَّهُمْ بَغْتَۀً
وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ* یَسْتَعْجِلُونَکَ بِالْعَذابِ وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِیطَۀٌ بِالْکافِرِینَ
ص: 118
وَ لَئِنْ :« إلی قوله تعالی » وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ فَأَنَّی یُؤْفَکُونَ :« إلی قوله »
فَإِذا رَکِبُوا فِی :« إلی قوله » سَأَلْتَهُمْ مَنْ نَزَّلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِ مَوْتِها لَیَقُولُنَّ اللَّهُ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ
الْفُلْکِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِ ینَ لَهُ الدِّینَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَی الْبَرِّ إِذا هُمْ یُشْرِکُونَ* لِیَکْفُرُوا بِما آتَیْناهُمْ وَ لِیَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ* أَ وَ لَمْ یَرَوْا
.67 - أَنَّا جَعَلْنا حَرَماً آمِناً وَ یُتَخَطَّفُ النَّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ أَ فَبِالْباطِلِ یُؤْمِنُونَ وَ بِنِعْمَۀِ اللَّهِ یَکْفُرُونَ 41
در باره آیه جَعَلَ فِتْنَۀَ النَّاسِ مینویسد: یعنی آنچه اذیت و آزار میبینند براي جلوگیري از ایمان مانند عذاب خدا میدانند در مورد
میگویند « لَیَقُولُنَّ إِنَّا کُنَّا مَعَکُمْ » وقتی یاري خدا از قبیل فتح یا غنیمتی نصیب تو شود « وَ لَئِنْ جاءَ نَصْ رٌ مِنْ رَبِّکَ » جلوگیري از کفر
ما هم با شما بودیم باید شریک شما باشیم در غنیمت. منظور منافقین است یا گروهی که ایمان ضعیف دارند بواسطه آزار مشرکین
صفحه 78 از 211
از دین بر میگردند.
یعنی وزر و وبال آنچه خود انجام دادهاند به اضافه وزر و وبال دیگران که سبب گمراهی آنها شدهاند بر ایشان « وَ لَیَحْمِلُنَّ أَثْقالَهُمْ »
تحمیل میشود بدون اینکه از وزر و وبال پیروانشان چیزي کاسته شود.
و در باره آیه مَثَلُ الَّذِینَ اتَّخَ ذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِیاءَ مثل کسانی که به جز خدا به دیگران اعتماد نمودهاند کَمَثَلِ الْعَنْکَبُوتِ اتَّخَ ذَتْ
بَیْتاً مانند خانه عنکبوت است در سستی و بیاعتمادي بلکه تکیهگاه آنها سستتر است زیرا خانه عنکبوت بالاخره براي او مورد
استفاده است و یک واقعیت است یا منظور اینست که مثال آنها نسبت به شخص موحد و خداشناس مانند کسی است که خانهاي از
سنگ و گچ ساخته محکم. ممکن است منظور از خانه عنکبوت دین آنها باشد به این نام اعتقاد آنها را نامیده تا نشان دهد که واقعا
چه سست و بیبنیاد است و معنی اینست که سستترین چیزي که بر آن اعتماد نمودهاند دین چنین اشخاصی است.
در باره آیه وَ لا تُجادِلُوا أَهْلَ الْکِتابِ إِلَّا بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ یعنی با اهل کتاب مجادله نکنید مگر به طریق بهتر مانند اینکه خشونت را
به نرمی پاسخ دادن و خشم را با فرو بردن برخورد نمودن. گفتهاند این آیه منسوخ است با آیه برخورد شمشیر چون مجادلهاي
شدیدتر
ص: 119
و قاطعتر از آن نیست. جواب اینست که برخورد با شمشیر آخرین دواء است.
بعضی گفتهاند منظور مشرکانی هستند که داراي عهدنامه و قرارداد میباشند.
مگر کسانی که افراط در دشمنی میکنند و یا براي خدا فرزند قائلند یا میگویند دست خدا بسته است یا « إِلَّا الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ »
پیمانشکنی میکنند و جزیه نمیدهند.
فَالَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یُؤْمِنُونَ بِهِ کسانی که به آنها کتاب دادهایم ایمان میآورند به آن منظور عبد الله بن سلام و کسانی شبیه او
بودند یا کسانی که قبل از زمان پیامبر میزیسته از اهل کتاب. وَ مِنْ هؤُلاءِ یعنی از اعراب یا اهل مکه یا کسانی که در زمان پیامبر از
اهل کتاب بودهاند.
منظور پیامبر و مؤمنین است که حافظ قرآن و نگهبان آن « فِی صُ دُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ » : طبرسی رحمه الله علیه در مجمع مینویسد
هستند بعضی گفتهاند منظور ائمه از آل محمدند صلی الله علیه و آله از حضرت باقر و صادق علیهما السلام نقل شده است.
وَ یُتَخَطَّفُ النَّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ یعنی یک دیگر را میکشند از اطراف آنها ولی آنها در حرم در امانند أَ فَبِالْباطِلِ یُؤْمِنُونَ یعنی تصدیق
بتپرستی را میکنند که ناپایدار و نابود است.
وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ فَإِذا أُوذِيَ فِی اللَّهِ جَعَلَ فِتْنَۀَ النَّاسِ کَعَذابِ اللَّهِ وَ لَئِنْ جاءَ نَصْ رٌ مِنْ رَبِّکَ لَیَقُولُنَّ إِنَّا :«29» العنکبوت
کُنَّا مَعَکُمْ أَ وَ لَیْسَ اللَّهُ بِأَعْلَمَ بِما فِی صُ دُورِ الْعالَمِینَ* وَ لَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْمُنافِقِینَ* وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِلَّذِینَ آمَنُوا
اتَّبِعُوا سَبِیلَنا وَ لْنَحْمِلْ خَطایاکُمْ وَ ما هُمْ بِحامِلِینَ مِنْ خَطایاهُمْ مِنْ شَیْءٍ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ* وَ لَیَحْمِلُنَّ أَثْقالَهُمْ وَ أَثْقالًا مَعَ أَثْقالِهِمْ وَ لَیُسْئَلُنَّ
.13 - یَوْمَ الْقِیامَۀِ عَمَّا کانُوا یَفْتَرُونَ 10
مَثَلُ الَّذِینَ اتَّخَ ذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِیاءَ کَمَثَلِ الْعَنْکَبُوتِ اتَّخَ ذَتْ بَیْتاً وَ إِنَّ أَوْهَنَ الْبُیُوتِ لَبَیْتُ الْعَنْکَبُوتِ لَوْ کانُوا :« و قال سبحانه »
یَعْلَمُونَ* إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ مِنْ شَیْءٍ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ* وَ تِلْکَ الْأَمْثالُ نَضْ رِبُها لِلنَّاسِ وَ ما یَعْقِلُها إِلَّا الْعالِمُونَ* خَلَقَ
وَ لا تُجادِلُوا أَهْلَ الْکِتابِ إِلَّا بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ إِلَّا الَّذِینَ ظَلَمُوا :« إلی قوله » اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَۀً لِلْمُؤْمِنِینَ
مِنْهُمْ وَ قُولُوا آمَنَّا بِالَّذِي أُنْزِلَ إِلَیْنا وَ أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ وَ إِلهُنا وَ إِلهُکُمْ واحِ دٌ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ* وَ کَ ذلِکَ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الْکِتابَ فَالَّذِینَ
آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یُؤْمِنُونَ بِهِ
ص: 120
صفحه 79 از 211
وَ مِنْ هؤُلاءِ مَنْ یُؤْمِنُ بِهِ وَ ما یَجْحَ دُ مُنِیبِینَ إِلَیْهِ ثُمَّ إِذا أَذاقَهُمْ مِنْهُ رَحْمَ ۀً إِذا فَرِیقٌ مِنْهُمْ بِرَبِّهِمْ یُشْرِکُونَ* لِیَکْفُرُوا بِما آتَیْناهُمْ فَتَمَتَّعُوا
اللَّهُ الَّذِي خَلَقَکُمْ ثُمَّ رَزَقَکُمْ ثُمَّ یُمِیتُکُمْ ثُمَّ :« إلی قوله تعالی » فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ* أَمْ أَنْزَلْنا عَلَیْهِمْ سُلْطاناً فَهُوَ یَتَکَلَّمُ بِما کانُوا بِهِ یُشْرِکُونَ
وَ لَئِنْ أَرْسَلْنا رِیحاً فَرَأَوْهُ مُصْفَ  را لَظَلُّوا :« إلی قوله » یُحْیِیکُمْ هَلْ مِنْ شُرَکائِکُمْ مَنْ یَفْعَلُ مِنْ ذلِکُمْ مِنْ شَیْءٍ سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ
مِنْ بَعْدِهِ یَکْفُرُونَ* فَإِنَّکَ لا تُسْمِعُ الْمَوْتی وَ لا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعاءَ إِذا وَلَّوْا مُدْبِرِینَ* وَ ما أَنْتَ بِهادِ الْعُمْیِ عَنْ ضَ لالَتِهِمْ إِنْ تُسْمِعُ إِلَّا
وَ لَقَدْ ضَ رَبْنا لِلنَّاسِ فِی هذَا الْقُرْآنِ مِنْ کُلِّ مَثَلٍ وَ لَئِنْ جِئْتَهُمْ بِآیَۀٍ لَیَقُولَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا :« إلی قوله تعالی » مَنْ یُؤْمِنُ بِآیاتِنا فَهُمْ مُسْلِمُونَ
.60 - إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا مُبْطِلُونَ* کَذلِکَ یَطْبَعُ اللَّهُ عَلی قُلُوبِ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ* فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ لا یَسْتَخِفَّنَّکَ الَّذِینَ لا یُوقِنُونَ 8
بیضاوي در باره آیه وَ أَثارُوا الْأَرْضَ مینویسد: یعنی زمین را زیر و رو میکنند براي استخراج آب و معادن و کاشتن بذر و زراعت.
در باره آیه ضَ رَبَ لَکُمْ مَثَلًا براي شما مثالی زد در باره بتپرستی مِنْ أَنْفُسِکُمْ مثالی که نزدیکترین مشابهت را به امور شما دارد هَلْ
لَکُمْ مِنْ ما مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ مِنْ شُرَکاءَ فِی ما رَزَقْناکُمْ آیا بردگان و زر خریداران شما نیز در اموال و سایر مسائل مادي با شما
شریکند و میتوانند مانند خودتان در اموال شما تصرف نمایند با آنکه آنها هم بشري مانند شمایند و آن اموال عاریهاي است در
اختیارتان میترسید اگر آنها به استقلال در اموال شما تصرف نمایند مانند ترسی که از اشخاص حر و آزاد دارید که در اموالتان
مصرف نمایند. کَذلِکَ نُفَصِّلُ الْآیاتِ این چنین توضیح میدهیم آیات را براي گروهی که عقل خود را به کار میبرند در اندیشه
نمودن راجع به امثال.
لِیَکْفُرُوا بِما آتَیْناهُمْ لام در آیه براي عاقبت است بعضی گفتهاند لام امر است که براي تهدید آمده است (یعنی باید کفر ورزند)
مانند آیه فَتَمَتَّعُوا بهرهمند شوید جز اینکه در این مورد التفات از غیبت بخطاب نموده براي مبالغه فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ بزودي خواهید
دانست عاقبت این بهرهوري شما به کجا منتهی میشود أَنْزَلْنا عَلَیْهِمْ سُلْطاناً یعنی آیا نازل کردیم بر آنها دلیل گفتهاند یعنی ملکی که
با او دلیل باشد (فَهُوَ یَتَکَلَّمُ) پس آن ملک سخن واقعی را بگوید مانند این سخن (کِتابُنا یَنْطِقُ عَلَیْکُمْ بِالْحَقِّ) کتاب ما واقعیتها را بر
شما
ص: 121
آشکار میکند (بِما کانُوا بِهِ یُشْرِکُونَ) و به شرك و انحراف آنها گواهی میدهد یا آنها را مطلع میکند به امري که به جهت آن
راه شرك به خدا را در پیش گرفتهاند.
در باره آیه فَرَأَوْهُ مُصْ فَ  را یعنی ببینند آن اثر یا کشتزار خود را زرد زیرا سابقه قبلی آیات همین است بعضی گفتهاند ابر را زرد
میبینند زیرا وقتی ابر زرد باشد باران نمیبارد فَإِنَّکَ لا تُسْمِعُ الْمَوْتی تو نمیتوانی به گوش مردگان فرو کنی کفار نیز مثل آنهایند
زیرا دل از حق بر تافتهاند وَ لا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعاءَ إِذا وَلَّوْا مُدْبِرِینَ و نمیتوانی به اشخاص کر وقتی پشت به تو نمودهاند صداي خود
را برسانی اینکه قید نموده وقتی پشت به تو کردهاند براي آن است که اگر شخص کر رو به طرف انسان داشته باشد با حرکت لب و
چنین اشخاص را کور نامیده چون نتیجه استفاده از چشم را « زبان میتوان به او چیزي فهماند (وَ ما أَنْتَ بِهادِي الْعُمْیِ عَنْ ضَ لالَتِهِمْ
نمیبرند و یا به جهت کوردلی آنها (وَ لا یَسْتَخِفَّنَّکَ) یعنی تو را ناراحت و مضطرب نکنند الَّذِینَ لا یُوقِنُونَ کسانی که یقین دارند
بواسطه تکذیبشان.
أَ وَ لَمْ یَتَفَکَّرُوا فِی أَنْفُسِهِمْ ما خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما إِلَّا بِالْحَقِّ وَ أَجَلٍ مُسَ  می وَ إِنَّ کَثِیراً مِنَ النَّاسِ بِلِقاءِ :«30» الروم
رَبِّهِمْ لَکافِرُونَ* أَ وَ لَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَۀُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ أَثارُوا الْأَرْضَ وَ عَمَرُوها أَکْثَرَ
:« إلی قوله » مِمَّا عَمَرُوها وَ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَما کانَ اللَّهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ
ضَرَبَ لَکُمْ مَثَلًا مِنْ أَنْفُسِکُمْ هَلْ لَکُمْ مِنْ ما مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ مِنْ شُرَکاءَ فِی ما رَزَقْناکُمْ فَأَنْتُمْ فِیهِ سَواءٌ تَخافُونَهُمْ کَخِیفَتِکُمْ أَنْفُسَ کُمْ
:« إلی قوله » کَذلِکَ نُفَصِّلُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ* بَلِ اتَّبَعَ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَهْواءَهُمْ بِغَیْرِ عِلْمٍ فَمَنْ یَهْدِي مَنْ أَضَلَّ اللَّهُ وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرِینَ
صفحه 80 از 211
وَ إِذا مَسَّ النَّاسَ ضُ رٌّ دَعَوْا رَبَّهُمْ بِآیاتِنا إِلَّا الْکافِرُونَ* وَ ما کُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ کِتابٍ وَ لا تَخُطُّهُ بِیَمِینِکَ إِذاً لَارْتابَ الْمُبْطِلُونَ* بَلْ
هُوَ آیاتٌ بَیِّناتٌ فِی صُ دُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَ ما یَجْحَ دُ بِآیاتِنا إِلَّا الظَّالِمُونَ* وَ قالُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ آیاتٌ مِنْ رَبِّهِ قُلْ إِنَّمَا الْآیاتُ عِنْدَ
اللَّهِ وَ إِنَّما أَنَا نَذِیرٌ مُبِینٌ* أَ وَ لَمْ یَکْفِهِمْ أَنَّا أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ یُتْلی عَلَیْهِمْ إِنَّ فِی ذلِکَ لَرَحْمَۀً وَ ذِکْري لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ* قُلْ کَفی بِاللَّهِ
بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ شَهِیداً یَعْلَمُ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ.
در باره آیه لَوْ لا أَنْ تُصِ یبَهُمْ مُصِ یبَۀٌ لولاي اولی امتناعی است و لولاي دومی تحضیضی و معنی آیه چنین است اگر گفتار آنها نبود
در موقعی که دچار مصیبتی میشدند
ص: 122
بواسطه کفر و معصیت خود که میگفتند خدایا چرا براي ما پیامبري نفرستادي تا آیات تو را بر ما تبلیغ نماید و ما پیروي کنیم از او
و جزء گرویدگان به او شویم ما تو را اي پیامبر نمیفرستادیم.
هُوَ أَهْدي مِنْهُما یعنی کتابی بهتر از آنچه بر موسی و بر من نازل شده بیاورید اگر راست میگوئید. وَ لَقَدْ وَصَّلْنا لَهُمُ الْقَوْلَ یعنی به
تدریج آیات قرآن را به هم پیوسته فرستادیم تا تذکر و راهنمائی قطع نشود. یا منظور اینست که در نظم شبیه یک دیگر است تا
دعوت به خدا با دلیل ثابت شود و پند و اندرز با وعید همراه باشد و نصایح با عبرتها همدوش.
وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْتَرِي لَهْوَ الْحَدِیثِ لِیُضِلَّ عَنْ :« إلی قوله » الم* تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ الْحَکِیمِ* هُديً وَ رَحْمَ ۀً لِلْمُحْسِنِینَ :«31» لقمان
سَبِیلِ اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ یَتَّخِ ذَها هُزُواً أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ* وَ إِذا تُتْلی عَلَیْهِ آیاتُنا وَلَّی مُسْتَکْبِراً کَأَنْ لَمْ یَسْمَعْها کَأَنَّ فِی أُذُنَیْهِ وَقْراً
خَلَقَ السَّماواتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها وَ أَلْقی فِی الْأَرْضِ رَواسِیَ أَنْ تَمِیدَ بِکُمْ وَ بَثَّ فِیها مِنْ کُلِّ دابَّۀٍ وَ أَنْزَلْنا :« إلی قوله » فَبَشِّرْهُ بِعَذابٍ أَلِیمٍ
:« إلی قوله » مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَنْبَتْنا فِیها مِنْ کُلِّ زَوْجٍ کَرِیمٍ* هذا خَلْقُ اللَّهِ فَأَرُونِی ما ذا خَلَقَ الَّذِینَ مِنْ دُونِهِ بَلِ الظَّالِمُونَ فِی ضَ لالٍ مُبِینٍ
وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یُجادِلُ فِی اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ لا هُديً وَ لا کِتابٍ مُنِیرٍ* وَ إِذا قِیلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ قالُوا بَلْ نَتَّبِعُ ما وَجَدْنا عَلَیْهِ آباءَنا أَ
وَ لَوْ کانَ الشَّیْطانُ یَدْعُوهُمْ إِلی عَذابِ السَّعِیرِ* وَ مَنْ یُسْلِمْ وَجْهَهُ إِلَی اللَّهِ وَ هُوَ مُحْسِنٌ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقی وَ إِلَی اللَّهِ عاقِبَۀُ
الْأُمُورِ* وَ مَنْ کَفَرَ فَلا یَحْزُنْکَ کُفْرُهُ إِلَیْنا مَرْجِعُهُمْ فَنُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ* نُمَتِّعُهُمْ قَلِیلًا ثُمَّ نَضْ طَرُّهُمْ إِلی عَذابٍ
وَ إِذا غَشِیَهُمْ مَوْجٌ :« إلی قوله » غَلِیظٍ* وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ
.12 - کَالظُّلَلِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَی الْبَرِّ فَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ ما یَجْحَدُ بِآیاتِنا إِلَّا کُلُّ خَتَّارٍ کَفُورٍ 1
مرحوم طبرسی مینویسد آیه وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْتَرِي لَهْوَ الْحَدِیثِ در باره نضر بن حارث نازل شده او تاجري بود که به ایران سفر
میکرد و داستانهاي ایرانی را از آنها فرا میگرفت و بعد از برگشت از مسافرت براي قریش نقل میکرد و به آنها میگفت محمد
صلی الله علیه و آله داستان عاد و ثمود نقل میکند من داستان رستم و اسفندیار و داستانهاي
ص: 123
پادشاهان از داستانهاي او خوششان میآمد و گوش دادن به قرآن را رها میکردند.
کلبی مینویسد گفتهاند این آیه در باره مردي نازل شد که کنیزي را خرید که شبانه روز براي او غنا میخواند (یا مینواخت) از ابن
عباس و بیشتر مفسرین نقل شده که منظور از لهو الحدیث غنا است و همین نظر ابن عباس و ابن مسعود است و از حضرت باقر و
صادق علیهما السلام و حضرت رضا علیهم السلام نقل شده که فرمودهاند یک نوع از لهو الحدیث غنا است.
از حضرت صادق (ع) روایت شده که فرمود لهو الحدیث طعنه زدن و مسخره کردن حق است کارهائی که ابو جهل و یارانش
میکردند چون میگفت: قریش، مایلید به شما از زقوم بچشانم همان زقومی که رفیقتان شما را از آن میترسانید بعد میفرستاد
مقداري کره و خرما میآوردند میگفت این همان زقوم است که شما را میترساند.
حضرت صادق فرمود غنا نوعی لهو الحدیث است بنا بر این هر چه ما را از راه خدا باز دارد و به خود مشغول کند لهو الحدیث است
صفحه 81 از 211
وَ یَتَّخِذَها هُزُواً یعنی آیات قرآن یا راه خدا را مسخره میکنند کَأَنَّ فِی أُذُنَیْهِ وَقْراً گویا در گوش او سنگینی هست که مانع از شنیدن
آیات میشود.
در باره آیه بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها مینویسد اگر براي آسمانها ستونی میبود مشاهده میگردید زیرا باید ستونهاي بسیار بزرگی میداشتند
که بتواند آسمانها را نگه دارد اگر چنین بود باز احتیاج به ستونهاي دیگري بود که آنها را نگه دارد همین طور به طور مسلسل پس
ستونی ندارد.
بعضی گفتهاند منظور ستون قابل دیدن ندارد و معنی آیه اینست که ستونهائی دارد که شما نمیبینید. وَ أَلْقی فِی الْأَرْضِ رَواسِیَ در
زمین میخها قرار دارد یعنی کوههاي ثابت را أَنْ تَمِیدَ بِکُمْ تا مبادا شما را منحرف و متمایل نماید.
و در باره آیه أَ وَ لَوْ کانَ الشَّیْطانُ یَدْعُوهُمْ جواب لو محذوف است به این صورت که اگر شیطان آنها را دعوت به عذاب جهنم
میکرد آنها پیروي شیطان را میکردند وَ مَنْ یُسْلِمْ وَجْهَهُ إِلَی اللَّهِ یعنی هر کس دین خود را براي خدا خالص کند و در کارها
منظورش تقرب به خدا باشد وَ هُوَ مُحْسِنٌ و کارهاي خود را مطابق شرع و دین انجام دهد فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقی یعنی چنگ
به دستآویزي ناگسستنی زده وَ إِلَی اللَّهِ عاقِبَۀُ الْأُمُورِ یعنی
ص: 124
بازگشت کارها بسوي خدا است به صورتی که براي هیچ کس اجازه تصرف در امر و نهی نمیباشد.
در باره آیه کَالظُّلَلِ مینویسد: تشبیه کرده موج را به ابرهائی که بر هم انباشته میشوند بعضی گفتهاند منظور مانند کوهها است
فَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ یعنی در وفاي به عهد خود جانب عدالت را گرفته در زمین چنانچه در دریا با خدا پیمان بسته بود که به یگانگی او را
بشناسد سدي از مصعب بن سعد از پدرش نقل کرد که روز فتح مکه تمام مردم را امان داد مگر چهار نفر که در باره آنها فرمود هر
کجا ایشان را پیدا کردید بکشید گر چه چنگ به پرده کعبه زده باشند 1- عکرمه بن ابی جهل. 2- عبد الله بن اخطل. 3- قیس بن
سبابه.
-4 عبد الله بن ابی سرح.
اما عکرمه پسر ابو جهل سوار کشتی شد و در دریا با طوفانی مهیب روبرو گردید مسافران کشتی گفتند دست از خدایان دروغی
بردارید و اخلاص بورزید که آن خداها و بتها نمیتوانند اینجا موجب نجات شما بشوند عکرمه گفت اگر مرا از بلاي دریا جز
اخلاص چیزي نجات نبخشد در بیابان نیز غیر آن چیز دیگري نجات نمیبخشد. گفت خدایا من با تو پیمان میبندم اگر از این
گرفتاري نجاتم بخشی میروم خدمت حضرت محمد و دست در دست او میگذارم او را شخصی بخشنده و کریم میدانم. نجات
یافت و خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله رسید و مسلمان شد. معنی ختر: بدترین نوع فریبکاري است.
الم* تَنْزِیلُ الْکِتابِ لا رَیْبَ فِیهِ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ* أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ بَلْ هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ لِتُنْذِرَ قَوْماً ما أَتاهُمْ مِنْ نَذِیرٍ :«32» التنزیل
مِنْ قَبْلِکَ لَعَلَّهُمْ یَهْتَدُونَ* اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما فِی سِتَّۀِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوي عَلَی الْعَرْشِ ما لَکُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَلِیٍّ
أَ وَ لَمْ یَهْدِ :« إلی قوله » وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ ذُکِّرَ بِآیاتِ رَبِّهِ ثُمَّ أَعْرَضَ عَنْها إِنَّا مِنَ الْمُجْرِمِینَ مُنْتَقِمُونَ :« إلی قوله » وَ لا شَفِیعٍ أَ فَلا تَتَذَکَّرُونَ
.26 - لَهُمْ کَمْ أَهْلَکْنا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْقُرُونِ یَمْشُونَ فِی مَساکِنِهِمْ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ أَ فَلا یَسْمَعُونَ 1
در باره آیه ما أَتاهُمْ مِنْ نَذِیرٍ مِنْ قَبْلِکَ پیامبري براي آنها قبل از تو نیامده بود مینویسد منظور قریش است زیرا براي آنها قبل از
پیامبر ما صلی الله علیه و آله پیامبري نیامده بود گرچه براي سایر قبائل آمده بود مانند خالد بن سنان عبسی.
ص: 125
بعضی گفتهاند منظور اهل فترت است که فاصله بین زمان عیسی و حضرت محمد صلی الله علیه و آله است آنها را پیامبري قبل از
حضرت محمد صلی الله علیه و آله نیامده بود.
صفحه 82 از 211
فِی سِتَّۀِ أَیَّامٍ یعنی در آنچه مقدر کرده بود شش روز ثُمَّ اسْتَوي عَلَی الْعَرْشِ یعنی استیلا بر عرش یافت به قدرت و برتري.
یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِنَّا أَرْسَلْناكَ شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِیراً* وَ داعِیاً إِلَی اللَّهِ بِإِذْنِهِ وَ سِراجاً مُنِیراً* وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ بِأَنَّ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ :«33» الاحزاب
.48 - فَضْلًا کَبِیراً* وَ لا تُطِعِ الْکافِرِینَ وَ الْمُنافِقِینَ وَ دَعْ أَذاهُمْ وَ تَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ وَ کَفی بِاللَّهِ وَکِیلًا 45
وَ الَّذِینَ سَ عَوْا فِی آیاتِنا مُعاجِزِینَ أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ مِنْ رِجْزٍ أَلِیمٌ* وَ یَرَي الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ الَّذِي أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ هُوَ :«34» سبا
الْحَ قَّ وَ یَهْدِي إِلی صِ راطِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ* وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا هَلْ نَدُلُّکُمْ عَلی رَجُلٍ یُنَبِّئُکُمْ إِذا مُزِّقْتُمْ کُلَّ مُمَزَّقٍ إِنَّکُمْ لَفِی خَلْقٍ
جَدِیدٍ* أَفْتَري عَلَی اللَّهِ کَ ذِباً أَمْ بِهِ جِنَّۀٌ بَلِ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ فِی الْعَذابِ وَ الضَّلالِ الْبَعِیدِ* أَ فَلَمْ یَرَوْا إِلی ما بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ ما
إلی قوله » خَلْفَهُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِنْ نَشَأْ نَخْسِفْ بِهِمُ الْأَرْضَ أَوْ نُسْقِطْ عَلَیْهِمْ کِسَ فاً مِنَ السَّماءِ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَۀً لِکُلِّ عَبْدٍ مُنِیبٍ
قُلِ ادْعُوا الَّذِینَ زَعَمْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ لا یَمْلِکُونَ مِثْقالَ ذَرَّةٍ فِی السَّماواتِ وَ لا فِی الْأَرْضِ وَ ما لَهُمْ فِیهِما مِنْ شِرْكٍ وَ ما لَهُ مِنْهُمْ :« تعالی
قُلْ مَنْ یَرْزُقُکُمْ مِنَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ قُلِ اللَّهُ وَ إِنَّا أَوْ إِیَّاکُمْ لَعَلی هُديً أَوْ فِی ضَ لالٍ مُبِینٍ* قُلْ لا تُسْئَلُونَ عَمَّا :« إلی قوله » مِنْ ظَهِیرٍ
أَجْرَمْنا وَ لا نُسْئَلُ عَمَّا تَعْمَلُونَ* قُلْ یَجْمَعُ بَیْنَنا رَبُّنا ثُمَّ یَفْتَحُ بَیْنَنا بِالْحَقِّ وَ هُوَ الْفَتَّاحُ الْعَلِیمُ* قُلْ أَرُونِیَ الَّذِینَ أَلْحَقْتُمْ بِهِ شُرَکاءَ کَلَّا بَلْ
وَ إِذا تُتْلی عَلَیْهِمْ آیاتُنا :« إلی قوله » هُوَ اللَّهُ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ* وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلَّا کَافَّۀً لِلنَّاسِ بَشِیراً وَ نَذِیراً وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ
بَیِّناتٍ قالُوا ما هذا إِلَّا رَجُلٌ یُرِیدُ أَنْ یَصُدَّکُمْ عَمَّا کانَ یَعْبُدُ آباؤُکُمْ وَ قالُوا ما هذا إِلَّا إِفْکٌ مُفْتَريً وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِلْحَقِّ لَمَّا جاءَهُمْ
قُلْ إِنَّما أَعِظُکُمْ بِواحِ دَةٍ أَنْ :« إلی قوله » إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ مُبِینٌ* وَ ما آتَیْناهُمْ مِنْ کُتُبٍ یَدْرُسُونَها وَ ما أَرْسَلْنا إِلَیْهِمْ قَبْلَکَ مِنْ نَذِیرٍ
تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنی وَ فُرادي ثُمَّ تَتَفَکَّرُوا ما بِصاحِبِکُمْ مِنْ جِنَّۀٍ إِنْ هُوَ إِلَّا نَذِیرٌ لَکُمْ بَیْنَ یَدَيْ عَذابٍ شَدِیدٍ* قُلْ ما سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَکُمْ
إِنْ أَجْرِيَ إِلَّا عَلَی اللَّهِ وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ* قُلْ إِنَّ رَبِّی یَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَّامُ الْغُیُوبِ* قُلْ جاءَ الْحَقُّ وَ ما یُبْدِئُ الْباطِلُ وَ ما یُعِیدُ*
.50 - قُلْ إِنْ ضَلَلْتُ فَإِنَّما أَضِلُّ عَلی نَفْسِی وَ إِنِ اهْتَدَیْتُ فَبِما یُوحِی إِلَیَّ رَبِّی إِنَّهُ سَمِیعٌ قَرِیبٌ 5
ص: 126
در باره آیه أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ مِنْ رِجْزٍ مینویسد یعنی عذاب بدي أَ فَلَمْ یَرَوْا إِلی ما بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ
تماشا نمیکنند روبروي خود و پشت سر خویش چگونه آسمان و زمین آنها را احاطه نموده. توضیح این مطلب چنین است که
انسان تماشا میکند به جلو جنود آسمان و زمین را میبیند و همچنین عقب و راست و چپ قدرت خارج شدن از این آسمان و
یعنی یک قطعه از آسمان که آنها را زیر بگیرد و هلاك نماید. « کِسَفاً » زمین را ندارد
(وَ ما لَهُ مِنْهُمْ مِنْ ظَهِیرٍ) یعنی خداوند را معاون و همکاري براي خلق آسمانها و زمین و هر چه آفریده نیست إِنَّا أَوْ إِیَّاکُمْ لَعَلی هُديً
أَوْ فِی ضَ لالٍ مُبِینٍ این سخن را از جهت انصاف در استدلال فرموده است نه اینکه واقعا مشکوك باشد چنانچه شما به دوستت
میگوئی یکی از ما دو نفر دروغ گفتهایم با اینکه میدانی کدامیک از شما دروغ گفته است ثُمَّ یَفْتَحُ بَیْنَنا یعنی بعد به حق بین ما
حکومت خواهد کرد.
بیضاوي در تفسیر قُلْ أَرُونِیَ الَّذِینَ أَلْحَقْتُمْ بِهِ شُرَکاءَ مینویسد: یعنی به من نشان دهید با چه امتیازي این بتها را شریک عبادت با
خدا قرار دادهاید. این سؤال از شبهه آنها بعد از اینکه حجت بر ایشان تمام شده تا بیشتر آنها را ملزم نماید وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلَّا کَافَّۀً
است که وقتی همه را شامل شد مانع خواهد بود که یک نفر « کف » لِلنَّاسِ یعنی تو را به رسالت براي تمام مردم فرستادهایم از ماده
از تحت این حکم خارج نشود. یا منظور اینست که همه را فراگیر است ابلاغ تو در این صورت حال است از (کاف) که (تا) از براي
مبالغه اضافه شده است.
وَ ما آتَیْناهُمْ مِنْ کُتُبٍ یَدْرُسُونَها این آیه شاهدي است بر صحت اشراك وَ ما أَرْسَلْنا إِلَیْهِمْ قَبْلَکَ مِنْ نَذِیرٍ ما قبل از تو براي آنها
پیامبري نفرستادیم تا بترساند ایشان را و به ترك شرك وادارد با اینکه قبلا توضیح داده شد که راهی به سوي چنین احتمالی وجود
ندارد پس از کجا این شبهه براي آنها واقع شده.
صفحه 83 از 211
قُلْ إِنَّما أَعِظُکُمْ بِواحِ دَةٍ بگو شما را پند میدهم به یک خصلت واحد که آن اینست أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ براي خدا قیام کنید از مجلس
پیامبر صلی الله علیه و آله یا براي به پا داشتن
ص: 127
جدا، دو تا دو تا یا یکی یکی زیرا ازدحام موجب « مَثْنی وَ فُرادي » . حق با اخلاص در راه خدا که خالی از تظاهر و ریا و تقلید باشد
تشویش خاطر و اظهار نظرهاي مختلف میشود ثُمَّ تَتَفَکَّرُوا بعد بیاندیشید در مورد آنچه پیامبرتان آورده ما بِصاحِبِکُمْ مِنْ جِنَّۀٍ آن
وقت خواهید فهمید که جنون او را وادار به این عمل نکرده است ممکن است جمله به ما قبل مربوط نباشد و استیناف باشد به این
صورت که آنها را متوجه میکند عقل و دانش پیامبر را که ملاحظه میکنید کافی است شما را در اینکه صدق و درستی او را باور
کنید. زیرا این درایت او را مانع میشود از اینکه ادعاي چیز بزرگی را بنماید بدون دلیل قابل اعتماد که موجب رسوائیش در مقابل
مردم خواهد شد و خود را به هلاکت میافکند. چگونه چنین بوده با اینکه معجزات زیادي نیز به همراه دارد.
بعضی گفتهاند (ما) استفهامی است یعنی بعد فکر میکنند چه چیز در او هست که موجب جنون شده باشد قُلْ ما سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ
فَهُوَ لَکُمْ بگو هر چه سؤال کردم از شما در مورد مزد نبوت مال خودتان باشد یعنی سؤال نکردهام مزدي را بعضی گفتهاند (ما)
موصول است منظور اینست که درخواستی از شما نکردهام مانند این آیه ما أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِلَّا مَنْ شاءَ أَنْ یَتَّخِذَ إِلی رَبِّهِ سَبِیلًا و
آیه دیگر لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی راه خدا را از پیش گرفتن موجب نفع آنها میشود و خویشاوندان پیامبر صلی الله
علیه و آله خویشاوند آنها است.
قُلْ إِنَّ رَبِّی یَقْذِفُ بِالْحَقِّ یعنی خداوند حق و واقعیت را القاء میکند بر کسانی که آنها برگزیدهاند از میان بندگان خود یا باطل را
کنار میزند و از بین میبرد آن را و یا آن را به اطراف جهان پرت میکند که این خود وعدهاي است براي پیروزي اسلام وَ ما یُبْدِئُ
الْباطِلُ وَ ما یُعِیدُ یعنی باطل از میان رفت که منظور شرك است به طوري که اثري از آن باقی نمیماند این سخن از هلاك قبیله
گرفته شده که وقتی یک دودمان از بین رفت نه ابتدا دارد و نه بازگشت.
بعضی گفته باطل ابلیس یا بت است و معنی اینست که دیگر دو مرتبه نمیآفریند خلقی را و نه بازگشت میدهد او را یا منظور
اینست که باطل هرگز موجب خیري براي اهل آن نخواهد شد و نه بازگشت به خیر میکند. برخی گفتهاند (ما) استفهامی است که
منصوب
ص: 128
شده بواسطه فعل بعد خود.
أَ فَمَنْ زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَناً فَإِنَّ اللَّهَ یُضِلُّ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدِي مَنْ یَشاءُ فَلا تَذْهَبْ نَفْسُکَ عَلَیْهِمْ حَسَراتٍ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ :«35» فاطر
ذلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ لَهُ الْمُلْکُ وَ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ ما یَمْلِکُونَ مِنْ قِطْمِیرٍ* إِنْ تَدْعُوهُمْ لا یَسْمَعُوا دُعاءَکُمْ وَ :« إلی قوله » بِما یَصْ نَعُونَ
لَوْ سَمِعُوا مَا اسْتَجابُوا لَکُمْ وَ یَوْمَ الْقِیامَۀِ یَکْفُرُونَ بِشِرْکِکُمْ وَ لا یُنَبِّئُکَ مِثْلُ خَبِیرٍ* یا أَیُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَی اللَّهِ وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ
وَ ما یَسْتَوِي الْأَعْمی وَ الْبَصِ یرُ* وَ لَا الظُّلُماتُ وَ لَا :« إلی قوله » الْحَمِیدُ* إِنْ یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ وَ یَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِیدٍ* وَ ما ذلِکَ عَلَی اللَّهِ بِعَزِیزٍ
النُّورُ* وَ لَا الظِّلُّ وَ لَا الْحَرُورُ* وَ ما یَسْتَوِي الْأَحْیاءُ وَ لَا الْأَمْواتُ إِنَّ اللَّهَ یُسْمِعُ مَنْ یَشاءُ وَ ما أَنْتَ بِمُسْمِعٍ مَنْ فِی الْقُبُورِ* إِنْ أَنْتَ إِلَّا
نَذِیرٌ* إِنَّا أَرْسَلْناكَ بِالْحَقِّ بَشِیراً وَ نَذِیراً وَ إِنْ مِنْ قَبْلِهِمْ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ وَ بِالزُّبُرِ وَ بِالْکِتابِ الْمُنِیرِ* ثُمَّ أَخَ ذْتُ الَّذِینَ کَفَرُوا
قُلْ أَ :« إلی قوله » وَ الَّذِي أَوْحَیْنا إِلَیْکَ مِنَ الْکِتابِ هُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ إِنَّ اللَّهَ بِعِبادِهِ لَخَبِیرٌ بَصِیرٌ :« إلی قوله » فَکَیْفَ کانَ نَکِیرِ
رَأَیْتُمْ شُرَکاءَکُمُ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَرُونِی ما ذا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ أَمْ لَهُمْ شِرْكٌ فِی السَّماواتِ أَمْ آتَیْناهُمْ کِتاباً فَهُمْ عَلی بَیِّنَۀٍ
وَ أَقْسَ مُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ لَئِنْ جاءَهُمْ نَذِیرٌ لَیَکُونُنَّ أَهْدي مِنْ إِحْدَي :« إلی قوله » مِنْهُ بَلْ إِنْ یَعِدُ الظَّالِمُونَ بَعْضُ هُمْ بَعْضاً إِلَّا غُرُوراً
الْأُمَمِ فَلَمَّا جاءَهُمْ نَذِیرٌ ما زادَهُمْ إِلَّا نُفُوراً* اسْتِکْباراً فِی الْأَرْضِ وَ مَکْرَ السَّیِّئِ وَ لا یَحِیقُ الْمَکْرُ السَّیِّئُ إِلَّا بِأَهْلِهِ فَهَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا سُنَّتَ
صفحه 84 از 211
.43 - الْأَوَّلِینَ فَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدِیلًا وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْوِیلًا 8
در باره آیه أَ فَمَنْ زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَ ناً مینویسد: آیا کسی که عمل بد خود را خوب بداند مانند کسی است که عمل خود
را خوب نبیند بلکه چنان موفق باشد که واقعیت را درك کند و اعمال خود را خوب بداند و اعمال زشت را واقعا زشت بداند این
جواب حذف شده چون در جمله قرینه به حذف آن وجود دارد فَإِنَّ اللَّهَ یُضِلُّ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدِي مَنْ یَشاءُ تقدیر آیه چنین بوده: آیا
کسی که عمل خود را خوب بداند تو بر کار او اندوهگین میشوي جواب بواسطه قرینه حذف شده فَلا تَذْهَبْ نَفْسُکَ عَلَیْهِمْ
حَسَراتٍ معنی آیه اینست که از حسرت و اندوه بر گمراهی آنان خود را هلاك نکن که اصرار بر تکذیب تو دارند ما یَمْلِکُونَ مِنْ
قِطْمِیرٍ مالک قطمیر نیستند یعنی مالک پوست روي دانه خرما.
وَ لَوْ سَمِعُوا اگر فرض کنیم آنها بشنوند مَا اسْتَجابُوا لَکُمْ جواب شما را نمیدهند
ص: 129
زیرا قدرت بر این کار ندارند یا چون از شما بیزارند بواسطه کاري که میکنید. وَ یَوْمَ الْقِیامَۀِ یَکْفُرُونَ بِشِرْکِکُمْ روز قیامت اقرار
میکنند که شما مشرك بودهاید به باطل میرفتید. یا میگویند ما کُنْتُمْ إِیَّانا تَعْبُدُونَ شما ما را نمیپرستید وَ لا یُنَبِّئُکَ مِثْلُ خَبِیرٍ
هرگز کسی چون خداوند نمیتواند این جریان را به تو اطلاع دهد زیرا او واقعا مطلع است دیگران چنین اطلاعی ندارند. وَ ما
یَسْتَوِي الْأَعْمی وَ الْبَصِیرُ یعنی مساوي نیستند کافر و مؤمن، بعضی گفتهاند مثال براي بت و خدا است وَ لَا الظُّلُماتُ وَ لَا النُّورُ نه باطل
و حق وَ لَا الظِّلُّ وَ لَا الْحَرُورُ و نه ثواب و نه عقاب وَ ما یَسْتَوِي الْأَحْیاءُ وَ لَا الْأَمْواتُ مثال دیگري است براي مؤمنین و کافران روشنتر از
اول به همین جهت فعل (الا یستوي) را مکرر نموده. گفتهاند مثال براي علما و جاهلان است إِنَّ اللَّهَ یُسْمِعُ مَنْ یَشاءُ یعنی خداوند
توفیق فهم آیات و استفاده از مواعظ را به او میدهد وَ ما أَنْتَ بِمُسْمِعٍ مَنْ فِی الْقُبُورِ با این آیه بیشتر ثابت میکند که اصرارورزان بر
مانند « و بالزبر » یعنی با معجزاتی که شاهد بر نبوت آنها است « بِالْبَیِّناتِ » کفر همچون اموات و مردههایند و باید از آنها مایوس بود
چون تورات و انجیل منظور هر کدام جدا جدا و ممکن است مجموع هر دو منظور باشد و عطف « وَ بِالْکِتابِ الْمُنِیرِ » صحف ابراهیم
بواسطه مغایرت دو صفتی که دارند.
أَمْ آتَیْناهُمْ کِتاباً ینطق یا ما کتابی فرستادهایم که در آن نوشته است ما براي خود شریک گرفتهایم فَهُمْ عَلی بَیِّنَۀٍ مِنْهُ آنها دلیلی از این
آیا « فَهَلْ یَنْظُرُونَ » یعنی احاطه ندارد « وَ لا یَحِیقُ » کتاب داشته باشند بر شرکت قرار دادن ممکن است ضمیر (هم) مربوط به مشرکین
روش خدا را در باره آنها که عذاب میکند کافران و تکذیبکنندگان را فَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدِیلًا وَ لَنْ « إِلَّا سُنَّتَ الْأَوَّلِینَ » . منتظرند
تَجِ دَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْوِیلًا یعنی روش خود را تغییر نمیدهد که عذاب نکردن را عذاب قرار دهد و نه از آنها به دیگران منتقل میکند
که غیر مکذبان را عذاب نماید.
یس* وَ الْقُرْآنِ الْحَکِیمِ* إِنَّکَ لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ* عَلی صِ راطٍ مُسْتَقِیمٍ* تَنْزِیلَ الْعَزِیزِ الرَّحِیمِ* لِتُنْذِرَ قَوْماً ما أُنْذِرَ آباؤُهُمْ فَهُمْ :«36» یس
إلی » أَ لَمْ یَرَوْا کَمْ أَهْلَکْنا قَبْلَهُمْ مِنَ الْقُرُونِ أَنَّهُمْ إِلَیْهِمْ لا یَرْجِعُونَ :« إلی قوله » غافِلُونَ* لَقَدْ حَ قَّ الْقَوْلُ عَلی أَکْثَرِهِمْ فَهُمْ لا یُؤْمِنُونَ
وَ إِذا قِیلَ لَهُمُ اتَّقُوا ما بَیْنَ أَیْدِیکُمْ وَ ما خَلْفَکُمْ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ* وَ ما تَأْتِیهِمْ مِنْ آیَۀٍ مِنْ آیاتِ رَبِّهِمْ :« قوله
ص: 130
إِلَّا کانُوا عَنْها مُعْرِضِ ینَ* وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِلَّذِینَ آمَنُوا أَ نُطْعِمُ مَنْ لَوْ یَشاءُ اللَّهُ أَطْعَمَهُ إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا
وَ مَنْ نُعَمِّرْهُ نُنَکِّسْهُ فِی الْخَلْقِ أَ فَلا یَعْقِلُونَ* وَ ما عَلَّمْناهُ الشِّعْرَ وَ ما یَنْبَغِی لَهُ إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ وَ قُرْآنٌ مُبِینٌ* :« إلی قوله » فِی ضَ لالٍ مُبِینٍ
وَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ آلِهَۀً لَعَلَّهُمْ یُنْصَرُونَ* لا یَسْتَطِیعُونَ نَصْرَهُمْ وَ هُمْ لَهُمْ :« إلی قوله » لِیُنْذِرَ مَنْ کانَ حَیا وَ یَحِقَّ الْقَوْلُ عَلَی الْکافِرِینَ
.76 - جُنْدٌ مُحْضَرُونَ* فَلا یَحْزُنْکَ قَوْلُهُمْ إِنَّا نَعْلَمُ ما یُسِرُّونَ وَ ما یُعْلِنُونَ 1
و در باره آیه وَ إِذا قِیلَ لَهُمُ اتَّقُوا ما بَیْنَ أَیْدِیکُمْ وَ ما خَلْفَکُمْ وقتی به آنها گفته میشود بترسید از آنچه مقابل شما است و آنچه
صفحه 85 از 211
پشت سرتان هست. از قبیل وقایعی که گذشته و عذابی که در آخرت آماده شد یا بلاهاي آسمانی و یا زمینی مانند این آیه أَ فَلَمْ
یَرَوْا إِلی ما بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ یا عذاب دنیا و عذاب آخرت و یا عکس آن یا گناهان آینده و گناهان
گذشته. وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ انفاق کنید بر مستمندان قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا آنها که کافر به خدا هستند منکرین خدا که
ساکن مکه بودند لِلَّذِینَ آمَنُوا بمؤمنین که اقرار به خدا دارند و کارها را وابسته به مشیت او میدانند از روي لجاجت میگویند: أَ
نُطْعِمُ مَنْ لَوْ یَشاءُ اللَّهُ أَطْعَمَهُ ما خوراك بدهیم به کسی که اگر خدا بخواهد بنا به اعتقاد شما به او غذا میدهد گفتهاند این سخن
مشرکان قریش است که فقراء مؤمنین از آنها تقاضاي کمک کردند آنها میخواهند بگویند خدا با اینکه میتواند آنها را سیر کند
ولی چیزي نمیدهد ما شایستهتریم که چیزي به ایشان ندهیم این از کمال نادانی آنها است زیرا خداوند روزي را با اسباب مختلفی
میدهد یکی از آن اسباب وادار کردن ثروتمندان است به کمک نسبت به تهیدستان و توفیق چنین کاري را دادن.
وَ ما عَلَّمْناهُ الشِّعْرَ این آیه رد گفتار آنها است که میگفتند محمد (ص) شاعر است یعنی ما با قرآن به او شعر نیاموختیم زیرا قرآن
داراي قافیه و وزن نیست معنی آیه اینست که تخیلات شاعرانه ندارد وَ ما یَنْبَغِی لَهُ براي او شعر گفتن صحیح نیست و از او ساخته
نیست چنانچه چهل سال قبل از بعثت او را آزمایش کردید و این دو شعر گونه اتفاقی بوده بدون آنکه تصمیم شعرگوئی داشته
باشد.
انا النبی لا کذب انا ابن عبد المطلب
هل انت الا اصبع رمیت و فی سبیل الله ما لقیت
ص: 131
گاهی اوقات در ضمن صحبت عادي اتفاق میافتد کلامی شعر گونه و موزون از زبان انسان خارج میشود با اینکه خلیل ابن احمد
عروضی (رجز) را شعر به حساب نمیآورد با اینکه روایت شده که پیامبر موقع خواندن این دو جمله باء کذب و عبد المطلب را
حرکت داده (که شعر معمولا یا باید ساکن باشد یا اشباع شود) و تاء جمله دوم را (رمیت) بدون اشباع تلفظ نموده.
قرآن پند است و « إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ » به قرآن بر میگردد یعنی براي قرآن صحیح نیست که شعر باشد « عَلَّمْناهُ » بعضی گفتهاند ضمیر در
ارشاد از جانب خدا وَ قُرْآنٌ مُبِینٌ کتابی آسمانی است که در مساجد خوانده میشود و معلوم است که سخن بشر نیست بواسطه
تا بترساند قرآن یا پیامبر (ص) مَنْ کانَ حَیا کسانی را که داراي عقل و فهم هستند « لِیُنْذِرَ » معجزاتی که در لابهلاي قرآن وجود دارد
زیرا غافل چون مرده است یا کسانی را که در علم خدا مؤمن هستند زیرا حیات جاوید با ایمان است و انذار و ترسانیدن به او
اختصاص دارد که بهره از ایمان مؤمن میبرد وَ یَحِقَّ الْقَوْلُ عذاب لازم شد و عَلَی الْکافِرِینَ بر کافران آنها که اصرار به کفر دارند وَ
اتَّخَ ذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ آلِهَۀً خدایان دیگري را شریک در عبادت خدا کردهاند لَعَلَّهُمْ یُنْ َ ص رُونَ شاید به کمک آنها بشتابند در
گرفتاریهایشان و با اینکه کار بعکس است زیرا لا یَسْتَطِیعُونَ نَصْ رَهُمْ وَ هُمْ لَهُمْ جُنْدٌ مُحْ َ ض رُونَ نیروي کمک به آنها را ندارند و
خودشان مامور حفظ و نگهبانی بتها هستند یا خواهند دید که در آتش میسوزند.
فَاسْتَفْتِهِمْ أَ هُمْ أَشَدُّ خَلْقاً أَمْ مَنْ خَلَقْنا إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِنْ طِینٍ لازِبٍ* بَلْ عَجِبْتَ وَ یَسْخَرُونَ* وَ إِذا ذُکِّرُوا لا یَذْکُرُونَ* وَ :«37» الصافات
فَاسْتَفْتِهِمْ أَ لِرَبِّکَ الْبَناتُ وَ لَهُمُ الْبَنُونَ* أَمْ خَلَقْنَا :« و قال سبحانه » .15 - إِذا رَأَوْا آیَۀً یَسْتَسْخِرُونَ* وَ قالُوا إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ مُبِینٌ 11
الْمَلائِکَ ۀَ إِناثاً وَ هُمْ شاهِدُونَ* أَلا إِنَّهُمْ مِنْ إِفْکِهِمْ لَیَقُولُونَ* وَلَدَ اللَّهُ وَ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ* أَصْ طَفَی الْبَناتِ عَلَی الْبَنِینَ* ما لَکُمْ کَیْفَ
تَحْکُمُونَ* أَ فَلا تَذَکَّرُونَ* أَمْ لَکُمْ سُلْطانٌ مُبِینٌ* فَأْتُوا بِکِتابِکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ* وَ جَعَلُوا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْجِنَّۀِ نَسَ باً وَ لَقَدْ عَلِمَتِ الْجِنَّۀُ
إِنَّهُمْ لَمُحْ َ ض رُونَ* سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا یَصِ فُونَ* إِلَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِ ینَ* فَإِنَّکُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ* ما أَنْتُمْ عَلَیْهِ بِفاتِنِینَ* إِلَّا مَنْ هُوَ صالِ
الْجَحِیمِ* وَ ما مِنَّا إِلَّا لَهُ مَقامٌ مَعْلُومٌ* وَ إِنَّا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ* وَ إِنْ کانُوا لَیَقُولُونَ* لَوْ
ص: 132
صفحه 86 از 211
فَتَوَلَّ عَنْهُمْ حَتَّی حِینٍ* وَ أَبْصِرْهُمْ فَسَوْفَ :« إلی قوله » أَنَّ عِنْدَنا ذِکْراً مِنَ الْأَوَّلِینَ* لَکُنَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِ ینَ* فَکَفَرُوا بِهِ فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ
- یُبْصِ رُونَ* أَ فَبِعَذابِنا یَسْتَعْجِلُونَ* فَإِذا نَزَلَ بِساحَتِهِمْ فَساءَ صَ باحُ الْمُنْذَرِینَ* وَ تَوَلَّ عَنْهُمْ حَتَّی حِینٍ* وَ أَبْصِ رْ فَسَوْفَ یُبْصِ رُونَ 149
.179
در باره آیه فَاسْتَفْتِهِمْ مینویسد: از آنها بپرس یعنی از مشرکان مکه یا از بنی آدم أَ هُمْ أَشَدُّ خَلْقاً أَمْ مَنْ خَلَقْنا یعنی ملائکه آسمان و
زمین و آنچه بین این دو است مشرقها و ستارگان و شهابها و ثواقب که آفریدههاي ما است مهمتر است یا خلقت آنها إِنَّا خَلَقْناهُمْ
مِنْ طِینٍ لازِبٍ از این آیه منظور اثبات معاد است و رد محال دانستن بازگشت در معاد به این صورت که ما انسان را از خاك و آب
آفریدیم و ماده اصلی باقی است میتواند دو مرتبه به هم آمیخته شود خودشان میدانند که انسان اولی از همین آفریده شده است یا
به دلیل اعتراف آنها به حدوث جهان و یا تصدیق گفتار پیامبر ما را صلی الله علیه و آله در مورد آدم میکنند. و بسیاري از حیوانات
را دیدهاند که از خاك تولید شدهاند بدون تولید و تناسل. باید قبول کنند بازگشت معاد را به همین طور و یا انکار آنها بواسطه
قدرت نداشتن خدا بر اعاده انسان است. این نیز باطل است زیرا کسی که قدرت بر آفرینش اشیاء را داشته باشد میتواند مسأله
سادهاي را که اعاده انسان است انجام دهد در مقابل خلقت این جهان بیکران مخصوصا که از همین خاك آنها را آفریده و
قدرتش ذاتی و غیر قابل تغییر است بَلْ عَجِبْتَ از قدرت خدا در شگفتی و انکار آنها معاد را و ایشان مسخره میکنند این تعجب تو
را.
وَ جَعَلُوا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْجِنَّۀِ نَسَ باً یعنی بین خدا و ملائکه خویشاوندي است بعضی گفتهاند خداوند با جنیان مصاهرت و خویشاوندي
برقرار کرده ملائکه از آنها بوجود آمدند بعضی نیز گفتهاند که مدعی بودند که خدا و شیطان دو برادرند لَقَدْ عَلِمَتِ الْجِنَّۀُ إِنَّهُمْ
میدانند ملائکه با جنیان که کافران یا انسانها در عذاب خواهند بود سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا یَصِ فُونَ منزه است خدا از نسبتی که میدهند
داشتن فرزند و خویشاوندي إِلَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِینَ استثناء نموده از معذبین و اهل جهنم بندگان مخلص را فَإِنَّکُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ.
باز خطاب به مشرکین میکند ما أَنْتُمْ عَلَیْهِ بِفاتِنِینَ شما نمیتوانید در باره خدا افساد کنید و مردم را گمراه نمائید إِلَّا مَنْ هُوَ صالِ
الْجَحِیمِ مگر کسانی که در علم خدا گذشته است که اهل جهنم هستند و انتم وَ ما تَعْبُدُونَ شما و خدایانی که میپرستید گرفتار
عذاب
ص: 133
جهنم خواهید شد.
وَ ما مِنَّا إِلَّا لَهُ مَقامٌ مَعْلُومٌ سخن ملائکه را بازگو میکند که اعتراف به بندگی مینمایند و رد میکنند مقام پرستش را معنی اینست
که هر یک از ما داراي مقام معین از عبادت و معرفت و فرمانبرداري هستیم در نظام آفرینش. ممکن است این جمله و ما قبل آن
از سخنان ملائکه باشد تا با این قسمت آیه لَقَدْ عَلِمَتِ الْجِنَّۀُ بپیوندد. « سُبْحانَ اللَّهِ »
وَ إِنَّا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ ما کوشا هستیم در انجام طاعت و مراتب خدمت وَ إِنَّا لَنَحْنُ الْمُسَ بِّحُونَ ما منزه هستیم از آنچه نسبت میدهند وَ
إِنْ کانُوا لَیَقُولُونَ گر چه مشرکان میگویند لَوْ أَنَّ عِنْدَنا ذِکْراً مِنَ الْأَوَّلِینَ اگر نزد ما کتابی از کتب آسمانی بود لَکُنَّا عِبادَ اللَّهِ
الْمُخْلَصِینَ.
به اخلاص خدا را عبادت میکردیم و مانند آنها به مخالفت نمیپرداختیم فَکَفَرُوا بِهِ وقتی کتاب آمد کفر ورزیدند آنهم بهترین
کتاب فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ در آینده خواهند فهمید نتیجه کفر خود را فَتَوَلَّ عَنْهُمْ حَتَّی حِینٍ از آنها کناره بگیر تا موقع معین یعنی روز بدر
بعضی گفتهاند تا روز فتح مکه وَ أَبْصِرْهُمْ آن وقت تماشا کن چه به آنها میرسد فَسَوْفَ یُبْصِرُونَ آنها خواهند دید که ما چگونه تو
را تائید میکنیم و نصرت میبخشیم و در آخرت ثواب میدهیم.
أَ فَبِعَذابِنا یَسْتَعْجِلُونَ آیا به عذاب ما عجله دارند. گفتهاند وقتی فَسَوْفَ یُبْصِ رُونَ نازل شد گفتند چه وقت این کارها انجام میشود
صفحه 87 از 211
بعد این آیه نازل شد فَإِذا نَزَلَ بِساحَتِهِمْ فَساءَ صَباحُ الْمُنْذَرِینَ وقتی عذاب به در خانه آنها نازل شود سحرگاه بدي خواهند داشت.
ص وَ الْقُرْآنِ ذِي الذِّکْرِ* بَلِ الَّذِینَ کَفَرُوا فِی عِزَّةٍ وَ شِقاقٍ* کَمْ أَهْلَکْنا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ قَرْنٍ فَنادَوْا وَ لاتَ حِینَ مَناصٍ* وَ :«38» ص
عَجِبُوا أَنْ جاءَهُمْ مُنْذِرٌ مِنْهُمْ وَ قالَ الْکافِرُونَ هذا ساحِرٌ کَذَّابٌ* أَ جَعَلَ الْآلِهَۀَ إِلهاً واحِداً إِنَّ هذا لَشَیْءٌ عُجابٌ* وَ انْطَلَقَ الْمَلَأُ مِنْهُمْ أَنِ
امْشُوا وَ اصْبِرُوا عَلی آلِهَتِکُمْ إِنَّ هذا لَشَ یْءٌ یُرادُ* ما سَمِعْنا بِهذا فِی الْمِلَّۀِ الْآخِرَةِ إِنْ هذا إِلَّا اخْتِلاقٌ* أَ أُنْزِلَ عَلَیْهِ الذِّکْرُ مِنْ بَیْنِنا بَلْ هُمْ
فِی شَکٍّ مِنْ ذِکْرِي بَلْ لَمَّا یَذُوقُوا عَذابِ* أَمْ عِنْدَهُمْ خَزائِنُ رَحْمَۀِ رَبِّکَ الْعَزِیزِ الْوَهَّابِ* أَمْ لَهُمْ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُما
.11 - فَلْیَرْتَقُوا فِی الْأَسْبابِ* جُنْدٌ ما هُنالِکَ مَهْزُومٌ مِنَ الْأَحْزابِ 1
ص: 134
وَ ما خَلَقْنَا السَّماءَ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما باطِلًا ذلِکَ ظَنُّ الَّذِینَ کَفَرُوا فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ کَفَرُوا مِنَ النَّارِ* أَمْ نَجْعَلُ الَّذِینَ آمَنُوا :« و قال سبحانه »
وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ کَالْمُفْسِدِینَ فِی الْأَرْضِ أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِینَ کَ الْفُجَّارِ* کِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیْکَ مُبارَكٌ لِیَدَّبَّرُوا آیاتِهِ وَ لِیَتَذَکَّرَ أُولُوا
.29 - الْأَلْبابِ 27
لْ إِنَّما أَنَا مُنْذِرٌ وَ ما مِنْ إِلهٍ إِلَّا اللَّهُ الْواحِدُ الْقَهَّارُ* رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُمَا الْعَزِیزُ الْغَفَّارُ* قُلْ هُوَ نَبَأٌ عَظِیمٌ* :« و قال سبحانه »
أَنْتُمْ عَنْهُ مُعْرِضُونَ* ما کانَ لِی مِنْ عِلْمٍ بِالْمَلَإِ الْأَعْلی إِذْ یَخْتَصِمُونَ* إِنْ یُوحی إِلَیَّ إِلَّا أَنَّما أَنَا نَذِیرٌ مُبِینٌ
.88 - قُلْ ما أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ وَ ما أَنَا مِنَ الْمُتَکَلِّفِینَ* إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ لِلْعالَمِینَ* وَ لَتَعْلَمُنَّ نَبَأَهُ بَعْدَ حِینٍ 65 :« إلی قوله »
در باره آیه فِی عِزَّةٍ مینویسد: یعنی در خودخواهی و استکبار از حق وَ شِقاقٍ مخالفت با خدا و پیامبرش فَنادَوْا از روي تقاضا و
التماس یا توبه و استغفار فریاد میزنند: وَ لاتَ حِینَ مَناصٍ ولی هنگام چارهجوئی گذشته.
مرحوم طبرسی مینویسد: مفسران گفتهاند سران قریش که بیست و پنج نفر بودند از آن جمله ولید بن مغیره که از همه بالاتر بود و
ابو جهل و ابی و امیه دو پسر خلف و عتبه و شیبه فرزندان ربیعه و نضر بن حارث پیش ابو طالب آمده گفتند تو بزرگ و با
شخصیتترین افراد ما هستی ما آمدهایم تا داوري کنی بین ما و پسر برادرت. او افکار و عقاید ما را به خرافات نسبت میدهد و
خدایان ما را به ناسزا میگیرد.
ابو طالب پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را خواست و عرض کرد پسر برادر اینها فامیل تو هستند و تقاضائی دارند پرسید چه
میخواهند گفتند تو دست از ما و خدایان ما بردار تا ما دست از تو و خدایت برداریم.
فرمود شما یک جمله از من بپذیرید تا بر عرب و عجم حکومت کنید. ابو جهل گفت:
بسیار خوب ما ده برابر از تو میپذیریم فرمود بگوئید:
« لا اله الا الله »
از جاي حرکت کرده گفتند أَ جَعَلَ الْآلِهَۀَ إِلهاً واحِ داً میخواهد این همه خدا را در یکی منحصر نماید. این آیات به همین جهت
نازل شد.
و روایت شده که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله اشک از چشمانش جاري شد بعد فرمود عمو، اگر خورشید را در دست راست و
ماه را در دست چپم قرار دهند دست از ماموریت خود بر نمیدارم تا به انجام برسانم یا کشته شوم. حضرت ابو طالب گفت دنبال
کار خود باش
ص: 135
هرگز دست از پشتیبانی تو بر نمیدارم.
بیضاوي در مورد آیه مینویسد: وَ انْطَلَقَ الْمَلَأُ مِنْهُمْ یعنی اشراف قریش پس از آنکه پیامبر اکرم آنها را با دلیل ملزم نموده رفتند و
گفتند: أَنِ امْشُوا وَ اصْبِرُوا عَلی آلِهَتِکُمْ بروید دست از خدایان خود بر ندارید إِنَّ هذا لَشَ یْءٌ یُرادُ این عملی است که روزگار به سر
صفحه 88 از 211
ما آورده و قابل دفع نیست یا منظور اینست که آنچه پیشنهاد و پیشبینی میکند یعنی توحید و ریاست و حکومت بر عرب و عجم
همه کس آرزو دارند یا منطق اینست که او میخواهد دین شما را از دستتان بگیرد.
ما سَمِعْنا بِهذا چنین سخنی را نشنیدهایم فِی الْمِلَّۀِ الْآخِرَةِ از مردمی که زمان پدرانمان بودهاند یا از مسیحیان که آخرین ملت مذهبی
هستند زیرا نصرانیان قائل به سه خدا هستند بالاخرة یعنی از اهل کتاب و کاهنان که مردمان مترقی هستند یکتاپرستی و توحید را
نشنیدهایم.
إِنْ هذا إِلَّا اخْتِلاقٌ این یک دروغی بیش نیست أَمْ عِنْدَهُمْ خَزائِنُ رَحْمَۀِ رَبِّکَ یعنی آیا گنجینههاي رحمت خدا در اختیار آنها است
تا هر که را خواستند براي نبوت برگزینند أَمْ لَهُمْ مُلْکُ السَّماواتِ یعنی آنها در مورد این عالم جسمانی اختیاري ندارند که این عالم
جزئی کوچک از قدرت خدا است پس چگونه میتوانند اختیار داري نمایند.
فَلْیَرْتَقُوا فِی الْأَسْبابِ اگر چنین اختیاري دارند با وسائلی که دارند بر فراز عرش برآیند و اختیار در دست بگیرند و نظام عالم را اداره
کنند و به هر کس میخواهند وحی کنند.
(سبب) وسیله رسیدن است.
گفتهاند مراد از اسباب، آسمانها است زیرا آسمانها سبب حوادث زمین هستند جُنْدٌ ما هُنالِکَ مَهْزُومٌ مِنَ الْأَحْزابِ اینها سپاهی گرد
هم آمده از کفار هستند که به زودي شکست میخورند چگونه میتوانند تدبیر جهان را بنمایند. یا یعنی اعتنایی به گفتار آنها نکن.
قُلْ هُوَ نَبَأٌ عَظِیمٌ یعنی این خبر بزرگی است که به شما گوشزد کردم که بترسید از خدائی که او یکتا است بعضی گفتهاند منظور
خبري است که بعد از حضرت آدم میدهد ما کانَ لِی مِنْ عِلْمٍ بِالْمَلَإِ الْأَعْلی إِذْ یَخْتَصِ مُونَ زیرا اطلاعاتی که از ملائکه و جریانهاي
بین آنها میدهد بطوري که در کتابهاي قبل از قرآن آمده است از کسی نشنیده و از مطالعه به دست
ص: 136
نیاورده جز وحی چیز دیگري تصور نمیشود ما أَنَا مِنَ الْمُتَکَلِّفِینَ من هرگز مدعی چیزي که صلاحیت آن را ندارم نیستم چنانچه
سابقه مرا دارید که به دروغ مدعی نبوت و آوردن قرآن شوم وَ لَتَعْلَمُنَّ نَبَأَهُ بَعْدَ حِینٍ یعنی این مطالب را بعد از مرگ خواهید فهمید
یا روز قیامت یا هنگام ظهور اسلام.
تَنْزِیلُ الْکِتابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ* إِنَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ فَاعْبُدِ اللَّهَ مُخْلِصاً لَهُ الدِّینَ* أَلا لِلَّهِ الدِّینُ الْخالِصُ* وَ :«39» الزمر
الَّذِینَ اتَّخَ ذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ ما نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِیُقَرِّبُونا إِلَی اللَّهِ زُلْفی إِنَّ اللَّهَ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ فِی ما هُمْ فِیهِ یَخْتَلِفُونَ* إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِي مَنْ هُوَ
وَ إِذا مَسَّ الْإِنْسانَ ضُ رٌّ :« إلی قوله » کاذِبٌ کَفَّارٌ* لَوْ أَرادَ اللَّهُ أَنْ یَتَّخِ ذَ وَلَداً لَاصْ طَفی مِمَّا یَخْلُقُ ما یَشاءُ سُبْحانَهُ هُوَ اللَّهُ الْواحِدُ الْقَهَّارُ
دَعا رَبَّهُ مُنِیباً إِلَیْهِ ثُمَّ إِذا خَوَّلَهُ نِعْمَ ۀً مِنْهُ نَسِیَ ما کانَ یَدْعُوا إِلَیْهِ مِنْ قَبْلُ وَ جَعَلَ لِلَّهِ أَنْداداً لِیُضِلَّ عَنْ سَبِیلِهِ قُلْ تَمَتَّعْ بِکُفْرِكَ قَلِیلًا إِنَّکَ
قُلْ إِنِّی أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اللَّهَ مُخْلِصاً لَهُ الدِّینَ* وَ أُمِرْتُ لِأَنْ أَکُونَ أَوَّلَ الْمُسْلِمِینَ* قُلْ إِنِّی أَخافُ إِنْ :« إلی قوله » مِنْ أَصْحابِ النَّارِ
عَ َ ص یْتُ رَبِّی عَذابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ* قُلِ اللَّهَ أَعْبُدُ مُخْلِصاً لَهُ دِینِی* فَاعْبُدُوا ما شِئْتُمْ مِنْ دُونِهِ قُلْ إِنَّ الْخاسِرِینَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَ هُمْ وَ
أَ فَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ فَهُوَ عَلی نُورٍ مِنْ رَبِّهِ فَوَیْلٌ لِلْقاسِیَۀِ قُلُوبُهُمْ :« إلی قوله » أَهْلِیهِمْ یَوْمَ الْقِیامَۀِ أَلا ذلِکَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِینُ
مِنْ ذِکْرِ اللَّهِ أُولئِکَ فِی ضَ لالٍ مُبِینٍ* اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَ دِیثِ کِتاباً مُتَشابِهاً مَثانِیَ تَقْشَ عِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِینَ یَخْشَ وْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلِینُ
وَ لَقَدْ ضَ رَبْنا لِلنَّاسِ فِی :« إلی قوله » جُلُودُهُمْ وَ قُلُوبُهُمْ إِلی ذِکْرِ اللَّهِ ذلِکَ هُدَي اللَّهِ یَهْدِي بِهِ مَنْ یَشاءُ وَ مَنْ یُضْ لِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ
هذَا الْقُرْآنِ مِنْ کُلِّ مَثَلٍ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ* قُرْآناً عَرَبِیا غَیْرَ ذِي عِوَجٍ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ* ضَ رَبَ اللَّهُ مَثَلًا رَجُلًا فِیهِ شُرَکاءُ مُتَشاکِسُونَ وَ رَجُلًا
:« إلی قوله » سَلَماً لِرَجُلٍ هَلْ یَسْتَوِیانِ مَثَلًا الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ
أَ لَیْسَ اللَّهُ بِکافٍ عَبْدَهُ وَ یُخَوِّفُونَکَ بِالَّذِینَ مِنْ دُونِهِ وَ مَنْ یُضْ لِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ* وَ مَنْ یَهْدِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ مُضِلٍّ أَ لَیْسَ اللَّهُ بِعَزِیزٍ
ذِي انْتِقامٍ* وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ قُلْ أَ فَرَأَیْتُمْ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ أَرادَنِیَ اللَّهُ بِضُ رٍّ هَلْ هُنَّ
صفحه 89 از 211
کاشِفاتُ ضُرِّهِ أَوْ أَرادَنِی بِرَحْمَۀٍ هَلْ هُنَّ مُمْسِکاتُ رَحْمَتِهِ قُلْ حَسْبِیَ اللَّهُ عَلَیْهِ یَتَوَکَّلُ الْمُتَوَکِّلُونَ* قُلْ یا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلی مَکانَتِکُمْ إِنِّی
عامِلٌ فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ* مَنْ یَأْتِیهِ عَذابٌ یُخْزِیهِ وَ یَحِلُّ عَلَیْهِ عَذابٌ مُقِیمٌ* إِنَّا أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ لِلنَّاسِ بِالْحَقِّ فَمَنِ اهْتَدي فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ
ضَلَّ فَإِنَّما یَضِلُّ عَلَیْها وَ ما أَنْتَ
ص: 137
أَمِ اتَّخَ ذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ شُفَعاءَ قُلْ أَ وَ لَوْ کانُوا لا یَمْلِکُونَ شَیْئاً وَ لا یَعْقِلُونَ* قُلْ لِلَّهِ الشَّفاعَۀُ جَمِیعاً لَهُ مُلْکُ :« إلی قوله » عَلَیْهِمْ بِوَکِیلٍ
السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ثُمَّ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ* وَ إِذا ذُکِرَ اللَّهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ قُلُوبُ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ وَ إِذا ذُکِرَ الَّذِینَ مِنْ دُونِهِ إِذا هُمْ
وَ :« إلی قوله » یَسْتَبْشِرُونَ قُلِ اللَّهُمَّ فاطِرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ عالِمَ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ أَنْتَ تَحْکُمُ بَیْنَ عِبادِكَ فِی ما کانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ
أَنِیبُوا إِلی رَبِّکُمْ وَ أَسْلِمُوا لَهُ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَکُمُ الْعَذابُ ثُمَّ لا تُنْ َ ص رُونَ* وَ اتَّبِعُوا أَحْسَنَ ما أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَکُمُ
قُلْ أَ فَغَیْرَ اللَّهِ تَأْمُرُونِّی أَعْبُدُ أَیُّهَا الْجاهِلُونَ* وَ لَقَدْ أُوحِیَ إِلَیْکَ وَ إِلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکَ لَئِنْ :« إلی قوله » الْعَذابُ بَغْتَۀً وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ
.66 - أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ وَ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ* بَلِ اللَّهَ فَاعْبُدْ وَ کُنْ مِنَ الشَّاکِرِینَ 1
و در باره آیه وَ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ مینویسد: ممکن است دوستگیرندگان کفار باشند و دوستان آنها ملائکه و عیسی و
بتها باشد بنا بر حذف ضمیر راجع و در نظر گرفتن مشرکین بدون قرینهاي که شاهد بر آن در کلام باشد وَ الَّذِینَ مبتداء است خبر
آن بنا بر توجیه اول ما نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِیُقَرِّبُونا إِلَی اللَّهِ زُلْفی است به تقدیر قول یا خبرش این جمله است إِنَّ اللَّهَ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ و به توجیه
مصدر « زُلْفی » دوم خبر آن همین جمله إِنَّ اللَّهَ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ است بنا بر این قولی که در تقدیر گرفته میشود حال یا بدل از صله و
است یا حال.
لَوْ أَرادَ اللَّهُ أَنْ یَتَّخِ ذَ وَلَداً اگر خدا بخواهد فرزندي بگیرد و چنانچه گمان میکنند لَاصْ طَفی مِمَّا یَخْلُقُ ما یَشاءُ زیرا هیچ موجودي
وجود ندارد مگر اینکه مخلوق اوست چون محال است دو واجب وجود داشته باشد و باید غیر واجب الوجود به واجب مستند شود و
این واضح است که مخلوق شباهت به خالق ندارد تا فرزند او شود سپس این مطلب را با این آیه بیان میفرماید: هُوَ اللَّهُ الْواحِدُ
الْقَهَّارُ زیرا الوهیت واقعی تابع وجوبی است که مستلزم ذاتی بودن آن است و این منافات با شباهت است چه رسد به تولد زیرا هر
کدام از دو مماثل و مشابه مرکب از یک حقیقت مشترك هستند و یک یقین مخصوص و قهار بودن مطلق منافی است با قبول
زوالی که محتاج به فرزند باشد.
نَسِیَ ما کانَ یَدْعُوا إِلَیْهِ یعنی فراموش کرده گرفتاري را که از خدا درخواست میکرد
ص: 138
آن را بر طرف نماید یا منظور فراموش کرده خدایش را که تضرع به درگاه او میکرد.
أَ فَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ خبر این دو جمله محذوف است که این قسمت از آیه شاهد آن است فَوَیْلٌ لِلْقاسِیَۀِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِکْرِ اللَّهِ یعنی
دلهایشان سخت گردیده به واسطه یاد او.
ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا خدا براي مشرك و موحد مثال میزند رَجُلًا فِیهِ شُرَکاءُ مُتَشاکِسُونَ وَ رَجُلًا سَلَماً لِرَجُلٍ مثل مشرك بنا بر آنچه
مقتضاي اعتقاد است که هر کدام از خدایانش مدعی عبودیت و بندگی او هستند مثال بردهاي است که چند نفر مالک او باشند هر
کدام او را به جانب خود میکشند و او سرگردان است و موحد مثال کسی است که فقط متعلق به یک نفر باشد و دیگري بر او
راهی نداشته باشد.
مرحوم طبرسی در آیه وَ یُخَوِّفُونَکَ بِالَّذِینَ مِنْ دُونِهِ مینویسد: کفار پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را میترسانیدند از بتهاي خود
و به ایشان میگفتند نمیترسی که خدایان ما تو را بکشند گفتهاند وقتی خالد بن ولید به دستور پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله
خواست بت عزي را در هم شکند آنها گفتند مواظب باش که عزي سختگیر است ولی خالد با تبر بر بینی او نواخت و او را تکه
صفحه 90 از 211
تکه کرده گفت:
کفرانک یا عزي لا سبحانک سبحان من اهانک
أَ وَ لَوْ کانُوا لا یَمْلِکُونَ شَیْئاً وَ لا یَعْقِلُونَ جواب این استفهام محذوف است یعنی اگر آنها چنین باشند که مالک شفاعت نباشند و
عقل هم نداشته باشند آیا باز هم ایشان را میپرستید و امید شفاعت از آنها دارید قُلْ لِلَّهِ الشَّفاعَۀُ جَمِیعاً یعنی احدي بدون اجازه خدا
حق شفاعت ندارد وَ إِذا ذُکِرَ اللَّهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ وقتی تنها نام خدا را میبرند متنفر میشوند. گفتهاند دلهایشان میگیرد.
بیضاوي مینویسد: وَ اتَّبِعُوا أَحْسَنَ ما أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ یعنی تابع قرآن باشید یا اوامرش را اطاعت کنید نه گرد منهیاتش بگردید
یا منظور تابع واجبات باشید نه آنچه غیر لازم است یا تابع ناسخ باشید نه منسوخ. شاید منظور تابع چیزي باشید که بیشتر موجب
نجات و سلامتی شما میشود مانند توبه و انابه و مواظبت طاعت و بندگی.
ما یُجادِلُ فِی آیاتِ اللَّهِ إِلَّا الَّذِینَ کَفَرُوا فَلا یَغْرُرْكَ تَقَلُّبُهُمْ فِی الْبِلادِ* کَ ذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ الْأَحْزابُ مِنْ بَعْدِهِمْ وَ :«40» المؤمن
هَمَّتْ کُلُّ أُمَّۀٍ بِرَسُولِهِمْ لِیَأْخُذُوهُ وَ جادَلُوا بِالْباطِلِ
ص: 139
وَ اللَّهُ یَقْضِ ی بِالْحَقِّ وَ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لا یَقْضُونَ بِشَ یْءٍ إِنَّ اللَّهَ هُوَ :« إلی قوله » لِیُدْحِضُوا بِهِ الْحَقَّ فَأَخَ ذْتُهُمْ فَکَیْفَ کانَ عِقابِ
السَّمِیعُ الْبَصِ یرُ* أَ وَ لَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَۀُ الَّذِینَ کانُوا مِنْ قَبْلِهِمْ کانُوا هُمْ أَشَ دَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ آثاراً فِی الْأَرْضِ
فَأَخَ ذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ وَ ما کانَ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ واقٍ* ذلِکَ بِأَنَّهُمْ کانَتْ تَأْتِیهِمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَکَفَرُوا فَأَخَ ذَهُمُ اللَّهُ إِنَّهُ قَوِيٌّ شَ دِیدُ
.22 - الْعِقابِ 4
و قال سبحانه: فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِکَ وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ بِالْعَشِیِّ وَ الْإِبْکارِ* إِنَّ الَّذِینَ یُجادِلُونَ فِی آیاتِ اللَّهِ بِغَیْرِ
سُلْطانٍ أَتاهُمْ إِنْ فِی صُدُورِهِمْ إِلَّا کِبْرٌ ما هُمْ بِبالِغِیهِ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ* لَخَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ أَکْبَرُ مِنْ خَلْقِ النَّاسِ
إلی » وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ* وَ ما یَسْتَوِي الْأَعْمی وَ الْبَصِ یرُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ لَا الْمُسِیءُ قَلِیلًا ما تَتَذَکَّرُونَ
أَ لَمْ تَرَ :« إلی قوله » قُلْ إِنِّی نُهِیتُ أَنْ أَعْبُدَ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَمَّا جاءَنِی الْبَیِّناتُ مِنْ رَبِّی وَ أُمِرْتُ أَنْ أُسْلِمَ لِرَبِّ الْعالَمِینَ :« قوله
وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا :« إلی قوله » إِلَی الَّذِینَ یُجادِلُونَ فِی آیاتِ اللَّهِ أَنَّی یُصْ رَفُونَ* الَّذِینَ کَذَّبُوا بِالْکِتابِ وَ بِما أَرْسَلْنا بِهِ رُسُلَنا فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ
رُسُلًا مِنْ قَبْلِکَ مِنْهُمْ مَنْ قَصَصْ نا عَلَیْکَ وَ مِنْهُمْ مَنْ لَمْ نَقْصُصْ عَلَیْکَ وَ ما کانَ لِرَسُولٍ أَنْ یَأْتِیَ بِآیَۀٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ فَإِذا جاءَ أَمْرُ اللَّهِ
.« إلی آخر السورة » .78 - قُضِیَ بِالْحَقِّ وَ خَسِرَ هُنالِکَ الْمُبْطِلُونَ 55
إِنَّ الَّذِینَ یُجادِلُونَ فِی آیاتِ اللَّهِ کسانی که مجادله میکنند در آیات خدا. این حکم عمومی است گرچه آیه در باره مشرکین مکه
و یهودان نازل شده موقعی که آنها گفتند تو آن پیامبري که ما انتظارش را داریم نیستی. مسیح بن داود است که بر دریا و خشکیها
حاکم است و نهرها با او در جریان است إِنْ فِی صُدُورِهِمْ إِلَّا کِبْرٌ جز تکبر نسبت به حق چیزي در دل ندارند و خود را برتر دانستن
از اندیشه و دانش اندوزي یا منظور اراده ریاست است یا اینکه نبوت و سلطنت مال آنها باشد ما هُمْ بِبالِغِیهِ آنها نمیتوانند از آیات
خدا جلوگیري کنند یا به آرزوي خود برسند لَخَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ أَکْبَرُ مِنْ خَلْقِ النَّاسِ آفرینش آسمانها و زمین بزرگتر از
آفرینش انسان است کسی که قادر باشد بر آفریدن جهان بدون ماده و مایهاي که قبلا وجود داشته باشد بر دو مرتبه برگرداندن
انسان قادرتر است که مایه و مادهاي هم وجود دارد.
ص: 140
فَإِذا جاءَ أَمْرُ اللَّهِ وقتی فرمان خدا آمد به عذاب در دنیا و آخرت قُضِ یَ بِالْحَقِّ حکومت به حق میکند که واقعبین نجات یابد و
یاوهسرا عذاب شود وَ خَسِرَ هُنالِکَ الْمُبْطِلُونَ آن معاندین که پیوسته طلب معجزه میکنند با اینکه به اندازه کافی دیدهاند.
حم تَنْزِیلٌ مِنَ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ* کِتابٌ فُصِّلَتْ آیاتُهُ قُرْآناً عَرَبِیا لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ* بَشِیراً وَ نَذِیراً فَأَعْرَضَ أَکْثَرُهُمْ فَهُمْ لا :«41» السجده
صفحه 91 از 211
یَسْمَعُونَ* وَ قالُوا قُلُوبُنا فِی أَکِنَّۀٍ مِمَّا تَدْعُونا إِلَیْهِ وَ فِی آذانِنا وَقْرٌ وَ مِنْ بَیْنِنا وَ بَیْنِکَ حِجابٌ فَاعْمَلْ إِنَّنا عامِلُونَ* قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ
إلی » یُوحی إِلَیَّ أَنَّما إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِ دٌ فَاسْتَقِیمُوا إِلَیْهِ وَ اسْتَغْفِرُوهُ وَ وَیْلٌ لِلْمُشْرِکِینَ* الَّذِینَ لا یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ کافِرُونَ
فَإِنْ أَعْرَضُوا فَقُلْ أَنْذَرْتُکُمْ صاعِقَۀً مِثْلَ صاعِقَۀِ عادٍ وَ ثَمُودَ* إِذْ جاءَتْهُمُ الرُّسُلُ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا اللَّهَ :« قوله
وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لا تَسْمَعُوا لِهذَا الْقُرْآنِ وَ الْغَوْا فِیهِ لَعَلَّکُمْ « إلی قوله » قالُوا لَوْ شاءَ رَبُّنا لَأَنْزَلَ مَلائِکَ ۀً فَإِنَّا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ کافِرُونَ
وَ مَنْ أَحْسَنُ قَوْلًا مِمَّنْ دَعا إِلَی اللَّهِ وَ :« إلی قوله » تَغْلِبُونَ* فَلَنُذِیقَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا عَذاباً شَدِیداً وَ لَنَجْزِیَنَّهُمْ أَسْوَأَ الَّذِي کانُوا یَعْمَلُونَ
عَمِلَ صالِحاً وَ قالَ إِنَّنِی مِنَ الْمُسْلِمِینَ* وَ لا تَسْتَوِي الْحَسَ نَۀُ وَ لَا السَّیِّئَۀُ ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِي بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ
حَمِیمٌ* وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِیمٍ إلی قوله: إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِالذِّکْرِ لَمَّا جاءَهُمْ وَ إِنَّهُ لَکِتابٌ عَزِیزٌ* لا
یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ* ما یُقالُ لَکَ إِلَّا ما قَدْ قِیلَ لِلرُّسُلِ مِنْ قَبْلِکَ إِنَّ رَبَّکَ لَذُو مَغْفِرَةٍ وَ ذُو
عِقابٍ أَلِیمٍ* وَ لَوْ جَعَلْناهُ قُرْآناً أَعْجَمِیا لَقالُوا لَوْ لا فُصِّلَتْ آیاتُهُ ءَ أَعْجَمِیٌّ وَ عَرَبِیٌّ قُلْ هُوَ لِلَّذِینَ آمَنُوا هُديً وَ شِفاءٌ وَ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ
قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ کانَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ ثُمَّ کَفَرْتُمْ بِهِ مَنْ أَضَ لُّ :« إلی قوله » فِی آذانِهِمْ وَقْرٌ وَ هُوَ عَلَیْهِمْ عَمًی أُولئِکَ یُنادَوْنَ مِنْ مَکانٍ بَعِیدٍ
.52 - مِمَّنْ هُوَ فِی شِقاقٍ بَعِیدٍ 1
در باره آیه قُلُوبُنا فِی أَکِنَّۀٍ دلهاي ما زیر پردههائی است. اینها مثالهائی است از کوردلی آنها در مورد پذیرفتن دعوت پیامبر صلی الله
عمل کن به دین « فَاعْمَلْ » علیه و آله و اعتقاد به دین او و کراهتی که از شنیدن گفتارش دارند و مخالفت و دوري که از او مینمایند
ما نیز عمل به دین خود میکنیم یا در ابطال دعوت تو. « إِنَّنا عامِلُونَ » خود یا ابطال عقیده ما
مرحوم طبرسی مینویسد: گفتهاند ابا جهل یک جامهاي را بین خود و پیامبر
ص: 141
صلی الله علیه و آله بلند نموده گفت یا محمد تو از این طرف برو ما از آن طرف تو به دین خود عمل کن و ما به دین خودمان
فَاسْتَقِیمُوا إِلَیْهِ یعنی از راه او منحرف نشوید و از او اطاعت کنید.
در باره آیه وَ الْغَوْا فِیهِ یعنی با قرآن مبارزه کنید با لغو و باطل و سخنان بیهوده لَعَلَّکُمْ تَغْلِبُونَ شاید به وسیله این لغو و باطل پیروز
شوید و یاران محمد صلی الله علیه و آله سخن او را نشنوند بعضی گفتهاند معنی وَ الْغَوْا فِیهِ یعنی سر و صدا کنید سوت بزنید و
رقاصی کنید.
دیگري گفته است یعنی صدایتان را با شعر و رجز بلند کنید در مقابل او (ابن عباس و سدي) چون از معارضه با قرآن مایوس شدند
چارهاي اندیشیدند که سفارش به گوش ندادن کردند و کارهاي بیهوده انجام دهند تا به مبارزه قرآن بپردازند.
بیضاوي در باره آیه وَ ما یُلَقَّاها مینویسد: چنین صفتی را که پاسخ بدي را به خوبی دادن است نمیتواند کسی انجام دهد إِلَّا الَّذِینَ
صَ بَرُوا مگر شکیبایان جلو نفس را از انتقام گرفتن باز میدارند وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِیمٍ و مگر کسانی که بهره فراوانی از
نیکوئیها و کمال نفس دارند. بعضی گفتهاند حَظٍّ عَظِیمٍ بهشت است.
وَ لَوْ جَعَلْناهُ قُرْآناً أَعْجَمِیا این آیه جواب آنها است که میگفتند چرا قرآن به زبان غیر عرب نازل نشده لَقالُوا لَوْ لا فُصِّلَتْ آیاتُهُ چرا
به زبانی رسیده که ما نمیفهمیم ءَ أَعْجَمِیٌّ وَ عَرَبِیٌّ زبان غیر عربی براي عرب آورده شده. أُولئِکَ یُنادَوْنَ مِنْ مَکانٍ بَعِیدٍ مثالی براي
نپذیرفتن آنها است مثل کسی که او را از راه دور صدا بزنند.
وَ الَّذِینَ اتَّخَ ذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ اللَّهُ حَفِیظٌ عَلَیْهِمْ وَ ما أَنْتَ عَلَیْهِمْ بِوَکِیلٍ* وَ کَ ذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ قُرْآناً عَرَبِیا لِتُنْذِرَ أُمَّ :«42» حمعسق
أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ فَاللَّهُ هُوَ الْوَلِیُّ :« إلی قوله » الْقُري وَ مَنْ حَوْلَها وَ تُنْذِرَ یَوْمَ الْجَمْعِ لا رَیْبَ فِیهِ فَرِیقٌ فِی الْجَنَّۀِ وَ فَرِیقٌ فِی السَّعِیرِ
شَرَعَ لَکُمْ مِنَ الدِّینِ ما وَصَّی بِهِ نُوحاً وَ الَّذِي أَوْحَیْنا إِلَیْکَ وَ ما وَصَّیْنا بِهِ :« إلی قوله » وَ هُوَ یُحْیِ الْمَوْتی وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ
إِبْراهِیمَ وَ مُوسی وَ عِیسی أَنْ أَقِیمُوا الدِّینَ وَ لا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ کَبُرَ عَلَی الْمُشْرِکِینَ ما تَدْعُوهُمْ إِلَیْهِ اللَّهُ یَجْتَبِی إِلَیْهِ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدِي إِلَیْهِ مَنْ
صفحه 92 از 211
یُنِیبُ* وَ ما تَفَرَّقُوا إِلَّا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْیاً بَیْنَهُمْ وَ لَوْ لا کَلِمَۀٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ إِلی أَجَلٍ مُسَ  می لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ وَ إِنَ
ص: 142
الَّذِینَ أُورِثُوا الْکِتابَ مِنْ بَعْدِهِمْ لَفِی شَکٍّ مِنْهُ مُرِیبٍ* فَلِذلِکَ فَادْعُ وَ اسْتَقِمْ کَما أُمِرْتَ وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَهُمْ وَ قُلْ آمَنْتُ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ
مِنْ کِتابٍ وَ أُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَیْنَکُمُ اللَّهُ رَبُّنا وَ رَبُّکُمْ لَنا أَعْمالُنا وَ لَکُمْ أَعْمالُکُمْ لا حُجَّۀَ بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمُ اللَّهُ یَجْمَعُ بَیْنَنا وَ إِلَیْهِ الْمَصِ یرُ* وَ
قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ :« إلی قوله » الَّذِینَ یُحَاجُّونَ فِی اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ما اسْتُجِیبَ لَهُ حُجَّتُهُمْ داحِضَۀٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ عَلَیْهِمْ غَضَبٌ وَ لَهُمْ عَذابٌ شَدِیدٌ
عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی وَ مَنْ یَقْتَرِفْ حَسَ نَۀً نَزِدْ لَهُ فِیها حُسْناً إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ شَکُورٌ* أَمْ یَقُولُونَ افْتَري عَلَی اللَّهِ کَذِباً فَإِنْ یَشَإِ اللَّهُ
اسْتَجِیبُوا لِرَبِّکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ لا :« إلی قوله » یَخْتِمْ عَلی قَلْبِکَ وَ یَمْحُ اللَّهُ الْباطِلَ وَ یُحِقُّ الْحَقَّ بِکَلِماتِهِ إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ
وَ :« إلی قوله » مَرَدَّ لَهُ مِنَ اللَّهِ ما لَکُمْ مِنْ مَلْجَإٍ یَوْمَئِذٍ وَ ما لَکُمْ مِنْ نَکِیرٍ* فَإِنْ أَعْرَضُوا فَما أَرْسَلْناكَ عَلَیْهِمْ حَفِیظاً إِنْ عَلَیْکَ إِلَّا الْبَلاغُ
کَ ذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِي مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ وَ لکِنْ جَعَلْناهُ نُوراً نَهْدِي بِهِ مَنْ نَشاءُ مِنْ عِبادِنا وَ إِنَّکَ
.53 - لَتَهْدِي إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ* صِراطِ اللَّهِ الَّذِي لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ أَلا إِلَی اللَّهِ تَصِیرُ الْأُمُورُ 1
شَرَعَ لَکُمْ مِنَ الدِّینِ یعنی دین نوح را بر پیامبر ما صلی الله علیه و آله تشریع نموده و ادیان دیگري که در فاصله بین این دو قرار
داشت و آن همان اصل مشترك بین ادیان است أَنْ أَقِیمُوا الدِّینَ.
ایمان به آنچه لازم است معتقد شد و اطاعت از احکام خدا وَ لا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ در این اصل اختلاف نورزید ولی فروع شرایع مختلف
است وَ ما تَفَرَّقُوا فیه یعنی امم گذشته گفتهاند یعنی اهل کتاب وَ إِنَّ الَّذِینَ أُورِثُوا الْکِتابَ مِنْ بَعْدِهِمْ منظور اهل کتابی هستند که در
زمان پیامبر صلی الله علیه و آله زندگی میکردند یا مشرکین که وارث قرآن شدند بعد از اهل کتاب فَلِذلِکَ یعنی به جهت این
تفرقه یا کتاب یا علمی که به تو داده شده است.
لا حُجَّۀَ بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمُ یعنی استدلال و دعوائی بین ما و شما نیست چرا که حق آشکار شده است و دیگر جاي بحث و گفتگو نیست وَ
الَّذِینَ یُحَاجُّونَ فِی اللَّهِ کسانی که در دین خدا به استدلال میپردازند مِنْ بَعْدِ ما اسْتُجِیبَ لَهُ بعد از اینکه مردم پذیرفتند دین خدا را
یا بعد از آنکه خدا دعاي پیامبرش را مستجاب کرد در روز بدر و او را یاري نمود یا بعد از پذیرفتن اهل کتاب دعوتش را حُجَّتُهُمْ
داحِضَۀٌ دلیل آنها باطل و زائق است فَإِنْ یَشَإِ
ص: 143
اللَّهُ یَخْتِمْ عَلی قَلْبِکَ آیه بعید میشمارد که مثل پیامبر بر خدا افتراء ببندد به این طریق که کسی افترا میزند که مهر بر دلش زده
شده باشد و جاهل به پروردگار باشد مثل این که میگوید اگر خدا بخواهد بر دلت مهر میزند تا جرات به افتراء پیدا کنی گفتهاند
یَخْتِمْ عَلی قَلْبِکَ یعنی قرآن را نگه میدارد و وحی به تو نمیکند یا تو را صبر میدهد تا از آزار آنها دل شکسته نشوي.
وَ کَ ذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا یعنی چنین بر تو وحی کردیم آنچه وحی نموده به نام روح نامیده زیرا دلها را زنده میکند
بعضی گفتهاند منظور جبرئیل است معنی اینست که او را به وحی پیش تو فرستادیم ما کُنْتَ تَدْرِي مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ یعنی قبل
از وحی کتاب و ایمان را نمیدانستی. همین آیه دلیل است بر اینکه پیامبر قبل از نبوت متعبد به شریعتی نبوده. گفته مراد ایمان است
به چیزي که جز شنیدن راهی ندارد وَ لکِنْ جَعَلْناهُ نُوراً ولی قرار دادیم او را نور یعنی روح یا کتاب یا ایمان را.
. سوره زخرف شماره 43
حم* وَ الْکِتابِ الْمُبِینِ* إِنَّا جَعَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِیا لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ* وَ إِنَّهُ فِی أُمِّ الْکِتابِ لَدَیْنا لَعَلِیٌّ حَکِیمٌ* أَ فَنَضْ رِبُ عَنْکُمُ :«43» الزخرف
الذِّکْرَ صَ فْحاً أَنْ کُنْتُمْ قَوْماً مُسْرِفِینَ* وَ کَمْ أَرْسَلْنا مِنْ نَبِیٍّ فِی الْأَوَّلِینَ* وَ ما یَأْتِیهِمْ مِنْ نَبِیٍّ إِلَّا کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ* فَأَهْلَکْنا أَشَدَّ مِنْهُمْ
وَ جَعَلُوا لَهُ مِنْ عِبادِهِ جُزْءاً إِنَّ الْإِنْسانَ لَکَفُورٌ مُبِینٌ* أَمِ اتَّخَذَ مِمَّا یَخْلُقُ بَناتٍ وَ أَصْ فاکُمْ :« إلی قوله سبحانه » بَطْشاً وَ مَضی مَثَلُ الْأَوَّلِینَ
بِالْبَنِینَ* وَ إِذا بُشِّرَ أَحَ دُهُمْ بِما ضَ رَبَ لِلرَّحْمنِ مَثَلًا ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَ  دا وَ هُوَ کَظِیمٌ* أَ وَ مَنْ یُنَشَّؤُا فِی الْحِلْیَۀِ وَ هُوَ فِی الْخِصامِ غَیْرُ مُبِینٍ*
صفحه 93 از 211
وَ جَعَلُوا الْمَلائِکَۀَ الَّذِینَ هُمْ عِبادُ الرَّحْمنِ إِناثاً أَ شَ هِدُوا خَلْقَهُمْ سَتُکْتَبُ شَهادَتُهُمْ وَ یُسْئَلُونَ* وَ قالُوا لَوْ شاءَ الرَّحْمنُ ما عَبَدْناهُمْ ما لَهُمْ
بِذلِکَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلَّا یَخْرُصُ ونَ* أَمْ آتَیْناهُمْ کِتاباً مِنْ قَبْلِهِ فَهُمْ بِهِ مُسْتَمْسِکُونَ* بَلْ قالُوا إِنَّا وَجَ دْنا آباءَنا عَلی أُمَّۀٍ وَ إِنَّا عَلی
آثارِهِمْ مُهْتَدُونَ* وَ کَذلِکَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ فِی قَرْیَۀٍ مِنْ نَذِیرٍ إِلَّا قالَ مُتْرَفُوها إِنَّا وَجَدْنا آباءَنا عَلی أُمَّۀٍ وَ إِنَّا عَلی آثارِهِمْ مُقْتَدُونَ
إلی » قالَ أَ وَ لَوْ جِئْتُکُمْ بِأَهْدي مِمَّا وَجَدْتُمْ عَلَیْهِ آباءَکُمْ قالُوا إِنَّا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ کافِرُونَ* فَانْتَقَمْنا مِنْهُمْ فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَۀُ الْمُکَذِّبِینَ
بَلْ مَتَّعْتُ هؤُلاءِ وَ آباءَهُمْ حَتَّی جاءَهُمُ الْحَقُّ وَ رَسُولٌ مُبِینٌ* وَ لَمَّا جاءَهُمُ الْحَقُّ قالُوا هذا سِحْرٌ وَ إِنَّا بِهِ کافِرُونَ* وَ قالُوا :« قوله
ص: 144
لَوْ لا نُزِّلَ هذَا الْقُرْآنُ عَلی رَجُلٍ مِنَ الْقَرْیَتَیْنِ عَظِیمٍ* أَ هُمْ یَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّکَ نَحْنُ قَسَ مْنا بَیْنَهُمْ مَعِیشَ تَهُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ رَفَعْنا
أَ فَأَنْتَ تُسْمِعُ الصُّمَّ أَوْ تَهْدِي :« إلی قوله » بَعْ َ ض هُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ لِیَتَّخِ ذَ بَعْضُ هُمْ بَعْضاً سُخْرِیا وَ رَحْمَتُ رَبِّکَ خَیْرٌ مِمَّا یَجْمَعُونَ
الْعُمْیَ وَ مَنْ کانَ فِی ضَ لالٍ مُبِینٍ* فَإِمَّا نَذْهَبَنَّ بِکَ فَإِنَّا مِنْهُمْ مُنْتَقِمُونَ* أَوْ نُرِیَنَّکَ الَّذِي وَعَدْناهُمْ فَإِنَّا عَلَیْهِمْ مُقْتَدِرُونَ* فَاسْتَمْسِکْ
بِالَّذِي أُوحِیَ إِلَیْکَ إِنَّکَ عَلی صِ راطٍ مُسْتَقِیمٍ* وَ إِنَّهُ لَذِکْرٌ لَکَ وَ لِقَوْمِکَ وَ سَوْفَ تُسْئَلُونَ* وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رُسُلِنا أَ
.45 - جَعَلْنا مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ آلِهَۀً یُعْبَدُونَ 2
وَ لَمَّا ضُ رِبَ ابْنُ مَرْیَمَ مَثَلًا إِذا قَوْمُکَ مِنْهُ یَصِ دُّونَ* وَ قالُوا أَ آلِهَتُنا خَیْرٌ أَمْ هُوَ ما ضَ رَبُوهُ لَکَ إِلَّا جَ دَلًا بَلْ هُمْ قَوْمٌ :« و قال تعالی »
لَقَدْ :« إلی قوله » خَصِ مُونَ* إِنْ هُوَ إِلَّا عَبْدٌ أَنْعَمْنا عَلَیْهِ وَ جَعَلْناهُ مَثَلًا لِبَنِی إِسْرائِیلَ* وَ لَوْ نَشاءُ لَجَعَلْنا مِنْکُمْ مَلائِکَ ۀً فِی الْأَرْضِ یَخْلُفُونَ
جِئْناکُمْ بِالْحَقِّ وَ لکِنَّ أَکْثَرَکُمْ لِلْحَقِّ کارِهُونَ* أَمْ أَبْرَمُوا أَمْراً فَإِنَّا مُبْرِمُونَ* أَمْ یَحْسَبُونَ أَنَّا لا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَ نَجْواهُمْ بَلی وَ رُسُلُنا لَدَیْهِمْ
یَکْتُبُونَ* قُلْ إِنْ کانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدِینَ* سُبْحانَ رَبِّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمَّا یَصِ فُونَ* فَذَرْهُمْ یَخُوضُوا وَ
وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَهُمْ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ فَأَنَّی یُؤْفَکُونَ* وَ قِیلِهِ یا رَبِّ إِنَّ هؤُلاءِ قَوْمٌ لا :« إلی قوله » یَلْعَبُوا حَتَّی یُلاقُوا یَوْمَهُمُ الَّذِي یُوعَدُونَ
.79 - یُؤْمِنُونَ* فَاصْفَحْ عَنْهُمْ وَ قُلْ سَلامٌ فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ 57
یعنی « لعلی » محفوظ نزد ما از تغییر « لدینا » در باره آیه وَ إِنَّهُ فِی أُمِّ الْکِتابِ ام الکتاب لوح محفوظ است که اصل کتب آسمانی است
صاحب حکمت بالغه است یا منظور اینست که محکم است و « حکیم » بسیار بلند مرتبه است در کتب آسمانی زیرا معجزات بین آنها
نسخپذیر نیست أَ فَنَضْ رِبُ عَنْکُمُ الذِّکْرَ صَ فْحاً آیا آن را از شما دور میکنیم که مجازا از این گفتار عرب است (ضرب الغرائب عن
الحوض) بیگانهها را از آب دور کردیم (فاء) عاطفه است به فعل محذوفی یعنی آیا شما را رها میکنیم و ذکر را از شما دور
میکنیم.
صفحا مصدري است غیر مطابق با لفظ فعل زیرا دور کردن ذکر اعراض است یا مفعول له است یا حال است به معنی صافح و اصل
آن از اینست که پشت گردن به آن بگردانی و گفتهاند به معنی جانب است در این صورت ظرف خواهد بود.
(أَنْ کُنْتُمْ) یعنی (لئن کنتم) فَأَهْلَکْنا أَشَ دَّ مِنْهُمْ بَطْشاً یعنی از قوم اسرافگر. زیرا خطاب را از آنها به پیامبر بر میگرداند و خبر از آنها
میدهد. وَ مَضی مَثَلُ الْأَوَّلِینَ و
ص: 145
گذشت در قرآن داستان عجیب آنها. و در این آیه وعدهاي است براي پیامبر صلی الله علیه و آله و تهدیدي است براي آنها شبیه
جریانهائی که براي گذشتگان اتفاق افتاده وَ جَعَلُوا لَهُ مِنْ عِبادِهِ جُزْءاً یعنی قرار دادهاند از بندگانش براي او فرزند. گفتهاند ملائکه
فرزند خدایند این که فرزند را جزء نامیده چون فرزند پاره تن والد است. که این مطلب دلیل است بر محال بودن نسبت فرزند به
خداي یکتا دادن.
وَ هُوَ کَظِیمٌ دلش پر از ناراحتی است أَ وَ مَنْ یُنَشَّؤُا فِی الْحِلْیَۀِ یعنی یا براي خدا قرار دادهاند وَ جَعَلُوا الْمَلائِکَۀَ الَّذِینَ هُمْ عِبادُ الرَّحْمنِ
إِناثاً این کفر دیگري است که آنها را خداوند سرزنش میکند که بهترین بندگانش و کاملترین آنها یعنی ملائکه را به صورت
صفحه 94 از 211
ناقصترین و بیارزشترین آنها درآورند أَ شَ هِدُوا خَلْقَهُمْ در موقع آفرینش آنها حضور داشتند که خداوند ملائکه را زن آفریده
زیرا ادعاي چنین چیزي با مشاهده صحیح است.
کِتاباً مِنْ قَبْلِهِ یعنی کتابی قبل از قرآن قالَ أَ وَ لَوْ جِئْتُکُمْ بِأَهْدي مِمَّا وَجَدْتُمْ عَلَیْهِ آباءَکُمْ یعنی آیا باز پیرو پدران خود هستید اگر من
دینی براي شما بیاورم که بهتر از راه پدرانتان باشد. این آیه حکایت از یک جریان گذشتهاي میکند. که به پیامبر خودشان چنین
فرمود یا خطاب به پیامبر ما است صلی الله علیه و آله.
دلیل وجه اول اینست که ابن عامر و حفص چنین قرائت کردهاند آیه قالُوا إِنَّا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ کافِرُونَ یعنی اگر چه بهتر باشد ما
نمیپذیریم تا پیامبر خود را مایوس کنند از تفکر و اندیشه در این مورد بَلْ مَتَّعْتُ هؤُلاءِ ما بهرهمند کردیم معاصرین پیامبر خود را از
به عمرهاي طولانی و نعمت مغرور شدند به این و غرق در شهوترانی شدند. « وَ آباءَهُمْ » قریش
مرحوم طبرسی در آیه وَ قالُوا لَوْ لا نُزِّلَ هذَا الْقُرْآنُ عَلی رَجُلٍ مِنَ الْقَرْیَتَیْنِ عَظِیمٍ مینویسد: منظورشان از دو قریه مکه و طائف است
و آن دو مرد یکی ولید بن مغیره از مکه و عروه بن مسعود ثقفی از طائف است بعضی گفتهاند عتبه بن ربیعه از مکه و ابن عبد یا
لیل از طائف. و ولید بن مغیره از مکه و حبیب بن عمر و ثقفی از طائف از ابن عباس نقل شده زیرا این دو مرد خیلی متشخص بودند
در بین مردم و بسیار ثروتمند آنها چنین گمان میکردند هر کس داراي ثروت و شخصیت باشد شایستهتر است به نبوت خداوند بر
رد آنها میفرماید أَ هُمْ یَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّکَ آیا آنها نبوت را بین بندگان خدا تقسیم میکنند سپس میفرماید
ص: 146
نَحْنُ قَسَ مْنا بَیْنَهُمْ مَعِیشَ تَهُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا یعنی ما روزي را در زندگی طبق مصالحی که میدانیم بین بندگان تقسیم میکنیم. هیچ
کس را نمیرسد که در این موارد دخالت کند و همان طوري که بعضی را در ثروت برتري بر بعض دیگر دادهایم در مورد نبوت
نیز به هر کس صلاح میدانیم میدهیم وَ رَفَعْنا بَعْ َ ض هُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ یعنی بعضی را فقیر و بعضی را ثروتمند این اختیار را به
آنها ندادهایم با اینکه چیز بیاهمیتی است چگونه انتخاب پیامبر را به آنها واگذار میکنیم با موقعیت و مقام ارجمندي که دارد.
لِیَتَّخِ ذَ بَعْضُ هُمْ بَعْضاً سُخْرِیا وجه تفاوت ثروت بین بندگان علاوه بر مصالحی که گفتیم یکی دیگر این است طبق مصالح و
احتیاجهائی که دارند یک دیگر را به خدمت بگمارند و از خدمت یک دیگر استفاده نمایند و به این وسیله نظام جهان قوام یابد
بعضی گفتهاند تا برخی مالک برخ دیگر شوند به وسیله مال خود و آنها را به عنوان بردگی بگیرند وَ رَحْمَتُ رَبِّکَ خَیْرٌ مِمَّا
یَجْمَعُونَ یعنی ثواب یا بهشت و یا نبوت بهتر است از آنچه آنها بر هم انباشته میکنند از ثروت. فَإِمَّا نَذْهَبَنَّ بِکَ فَإِنَّا مِنْهُمْ مُنْتَقِمُونَ
یعنی یا پس از مرگ از امتت انتقام خواهیم گرفت أَوْ نُرِیَنَّکَ الَّذِي وَعَدْناهُمْ یا در زمان حیات تو آنچه وعده به آنها دادهایم از
عذاب دچار خواهیم کرد فَإِنَّا عَلَیْهِمْ مُقْتَدِرُونَ یعنی ما قادر بر انتقام هستیم و میتوانیم در زمان حیات تو و بعد از وفاتت آنها را
کیفر نمائیم حسن و قتاده گفتهاند:
خداوند پیامبرش را گرامی داشت به اینکه چنین کیفري را در زمان حیاتش به امت نداد و جز آنچه موجب خشنودي او شود انجام
نداد ولی بعد از او نقمت و انتقام شدیدي پیش آمد.
روایت شده که به پیامبر نشان دادند که امتش بعد از او چگونه دچار میشوند از آن روز پیوسته گرفته بود و او را خندان ندیدند تا
از دنیا رفت.
من نزدیکترین شخص به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بودم در منی. فرمود: مبادا « حجۀ الوداع » : جابر بن عبد الله انصاري میگوید
شما را ببینم پس از من کافر شدید و گردن یک دیگر میزنید. به خدا سوگند اگر چنین کنید مرا میان گروه و سپاهی خواهید دید
که شما را در پیکار پاسخ میدهند بعد متوجه پشت سر خود شده سه مرتبه فرمود: علی علی علی.
چنین دیدیم که جبرئیل به او اشاره نمود پشت سر آن این آیه نازل شد فَإِمَّا نَذْهَبَنَّ بِکَ فَإِنَّا مِنْهُمْ مُنْتَقِمُونَ وقتی تو را بردیم به وسیله
صفحه 95 از 211
علی از آنها انتقام خواهیم گرفت.
ص: 147
گفتهاند که به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نشان دادند چگونه از آنها انتقام خواهند گرفت. در جریان بدر پس از اینکه آن
جناب را از مکه بیرون کردند وَ إِنَّهُ لَذِکْرٌ لَکَ وَ لِقَوْمِکَ این قرآن موجب شخصیت و شرافت براي تو و قومت خواهد بود وَ سَوْفَ
تُسْئَلُونَ در آینده بازخواست خواهید شد از سپاس مقام و موقعیت که به شما داده شده.
گفته از قرآن و وظیفهاي که نسبت به آن داشتید سؤال خواهند کرد وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رُسُلِنا یعنی بپرس از مؤمنان اهل
کتاب. تقدیر چنین است بپرس از امتهاي پیشین. بعضی گفتهاند معناي آیه اینست: سؤال کن از انبیاء که در شب معراج خداوند آنها
را براي پیامبر صلی الله علیه و آله جمع کرد و هفتاد نفر بودند از قبیل موسی و عیسی علیهم السلام ولی از آنها سؤال نکرد چون او
از این انبیاء بهتر اطلاع داشت از جانب خدا.
در باره این آیه وَ لَمَّا ضُرِبَ ابْنُ مَرْیَمَ مَثَلًا مینویسد: در مورد معنی آیه اختلاف نمودهاند به چند صورت:
-1 معنی آیه اینست. چون توجیه کردند که عیسی بن مریم هم در عذاب خواهد بود طبق عقیده آنها و جریان از این قرار بود که
وقتی آیه إِنَّکُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ شما و خدایانتان در جهنم خواهید بود. مشرکان گفتند ما راضی هستیم چون
عیسی نیز با خدایان ما خواهد بود و این آیه اشاره به آن است إِذا قَوْمُکَ مِنْهُ یَصِ دُّونَ قوم تو به فریاد میآیند و با تو به مخاصمه
میپردازند این آیه مخاصمه آنها است وَ قالُوا أَ آلِهَتُنا خَیْرٌ أَمْ هُوَ یعنی خدایان ما از عیسی بهتر نیستند وقتی عیسی در جهنم باشد
چون او را پرستیدهاند خدایان ما باشد. ابن عباس و مقاتل این مطلب را نقل کردهاند.
-2 معنی آیه را چنین گفتهاند چون خداوند آدم را مثل براي خلقت عیسی زده در این آیه إِنَّ مَثَلَ عِیسی عِنْدَ اللَّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ
مِنْ تُرابٍ گروهی از کفار این مطلب را اعتراض نمودند بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله این آیه از آن جهت نازل شد.
-3 قتاده میگوید چون پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله عیسی و مادرش را ستود که او نیز مانند عیسی که نصاري او را میپرستند.
-4 نظري است که ائمه گرام از علی (ع) نقل کردهاند که فرمود روزي خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله رفتم گروهی از
قریش اطرافش را گرفته بودند به من نگاهی
ص: 148
کرده فرمود یا علی مثل تو در این امت چون عیسی است که او را گروهی دوست داشتند و در دوستی افراط کردند و هلاك شدند
و گروهی او را دشمن داشتند و در دشمنی افراط نمودند آنها نیز هلاك شدند اما گروهی میانهرو بودند و نجات یافتند این سخن بر
قریش گران آمد و شروع به خنده کردند و گفتند او را تشبیه میکند به انبیاء و رسل بعد این آیه نازل شد وَ قالُوا أَ آلِهَتُنا خَیْرٌ أَمْ هُوَ
یعنی مسیح. یا محمد صلی الله علیه و آله یا علی علیه السلام لَجَعَلْنا مِنْکُمْ بجاي شما بنی آدم ملائکه را قرار میدهیم که جانشین شما
باشد.
أَمْ أَبْرَمُوا أَمْراً فَإِنَّا مُبْرِمُونَ آنها تصمیمی در باره حضرت محمد صلی الله علیه و آله میگیرند ما نیز تصمیمی در باره عذاب و کیفر
آنها میگیریم أَمْ یَحْسَبُونَ أَنَّا لا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَ نَجْواهُمْ سر چیزي است که انسان در دل خود پنهان میکند به دیگري نمیگوید ولی
نجوي چیزي که پنهانی به دیگري میگوید.
بیضاوي مینویسد: قُلْ إِنْ کانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ پیامبر صلی الله علیه و آله بهتر میدانست چه چیز میتوان به خدا نسبت داد و چه چیز را
نمیتوان. او شایستهتر است به احترام کسی که باید او را احترام نمود یکی از حقوق احترام پدر اینست که احترام بچهاش را نگه
دارند از این آیه چنین استفاده نمیشود که خدا صحیح است بچه داشته باشد و بچهاش را عبادت کنند زیرا چیز محال موجب لازمه
محالش نمیشود.
صفحه 96 از 211
بعضی گفتهاند یعنی اگر خدا را فرزندي باشد بنا به ادعاي شما من اولین عابد و پرستشکننده خدا و اعترافکننده به یگانگی اویم.
یا از مخالفین و اعتراضکننده این عقیده هستم از ماده (عبد یعبد) به معنی این که بیزار شد و ناراحت گردید یا معنی آیه اینست که
« وَ قِیلِهِ » یعنی به کجا روي میآورید از عبادت خدا به عبادت دیگري « فَأَنَّی یُؤْفَکُونَ » او را فرزند نیست و من اولین موحد کله هستم
یا فعل قیل در « السَّاعَۀِ » گردید یا عطف به محل « سِرَّهُمْ » یعنی قول پیامبر صلی الله علیه و آله منصوب شده به واسطه اینکه عطف به
عاصم و حمزه مجرور کردهاند لفظ (قِیلِهِ) را به جهت عطف به لفظ الساعه فَاصْ فَحْ عَنْهُمْ یعنی از « قال قیله » تقدیر گرفته شده یعنی
آسوده شدم از شما و رها کردم شما را. « وَ قُلْ سَلامٌ » آنها اعراض کن و مایوس از ایمان آنها باش
حم* وَ الْکِتابِ الْمُبِینِ* إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَۀٍ مُبارَکَۀٍ إِنَّا کُنَّا مُنْذِرِینَ :«44» الدخان
ص: 149
.59 - فَإِنَّما یَسَّرْناهُ بِلِسانِکَ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ* فَارْتَقِبْ إِنَّهُمْ مُرْتَقِبُونَ 1 :« إلی قوله » * بَلْ هُمْ فِی شَکٍّ یَلْعَبُونَ :« إلی قوله »
تِلْکَ آیاتُ اللَّهِ نَتْلُوها عَلَیْکَ بِالْحَقِّ فَبِأَيِّ حَ دِیثٍ بَعْدَ اللَّهِ وَ آیاتِهِ :« إلی قوله » حم* تَنْزِیلُ الْکِتابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ :«45» الجاثیۀ
یُؤْمِنُونَ* وَیْلٌ لِکُلِّ أَفَّاكٍ أَثِیمٍ* یَسْمَعُ آیاتِ اللَّهِ تُتْلی عَلَیْهِ ثُمَّ یُصِ رُّ مُسْتَکْبِراً کَأَنْ لَمْ یَسْمَعْها فَبَشِّرْهُ بِعَذابٍ أَلِیمٍ* وَ إِذا عَلِمَ مِنْ آیاتِنا
شَیْئاً اتَّخَ ذَها هُزُواً أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ* مِنْ وَرائِهِمْ جَهَنَّمُ وَ لا یُغْنِی عَنْهُمْ ما کَسَ بُوا شَیْئاً وَ لا مَا اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِیاءَ وَ لَهُمْ
قُلْ لِلَّذِینَ آمَنُوا یَغْفِرُوا لِلَّذِینَ لا یَرْجُونَ أَیَّامَ :« إلی قوله » عَذابٌ عَظِیمٌ* هذا هُديً وَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیاتِ رَبِّهِمْ لَهُمْ عَذابٌ مِنْ رِجْزٍ أَلِیمٌ
ثُمَّ جَعَلْناكَ عَلی شَرِیعَۀٍ مِنَ الْأَمْرِ فَاتَّبِعْها وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ* إِنَّهُمْ :« إلی قوله تعالی » اللَّهِ لِیَجْزِيَ قَوْماً بِما کانُوا یَکْسِبُونَ
لَنْ یُغْنُوا عَنْکَ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً وَ إِنَّ الظَّالِمِینَ بَعْضُ هُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ وَ اللَّهُ وَلِیُّ الْمُتَّقِینَ* هذا بَصائِرُ لِلنَّاسِ وَ هُديً وَ رَحْمَ ۀٌ لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ
أَ فَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَ ذَ إِلهَهُ هَواهُ وَ أَضَ لَّهُ اللَّهُ عَلی عِلْمٍ وَ خَتَمَ عَلی سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جَعَلَ عَلی بَ َ ص رِهِ غِشاوَةً فَمَنْ یَهْدِیهِ مِنْ بَعْدِ :« إلی قوله »
.24 - اللَّهِ أَ فَلا تَذَکَّرُونَ* وَ قالُوا ما هِیَ إِلَّا حَیاتُنَا الدُّنْیا نَمُوتُ وَ نَحْیا وَ ما یُهْلِکُنا إِلَّا الدَّهْرُ وَ ما لَهُمْ بِذلِکَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلَّا یَظُنُّونَ 1
در باره آیه فَبِأَيِّ حَ دِیثٍ بَعْدَ اللَّهِ وَ آیاتِهِ یُؤْمِنُونَ مینویسد: یعنی به چه حدیثی از آیات خدا و اسم خدا را بر آیات مقدم داشته به
واسطه تعظیم چنانچه میگوئی اعجبنی زید و کرمه یا منظور بعد حدیث الله است که آن قرآن میباشد: اما آیات آن دلائل زیادي
است که در آن وجود دارد یا منظور از دلائل قرآن است. و عطف به جهت مغایرت داشتن دو وصف است.
قُلْ لِلَّذِینَ آمَنُوا یَغْفِرُوا یعنی بگو به مؤمنین ببخشند و چشمپوشی کنند لِلَّذِینَ لا یَرْجُونَ أَیَّامَ اللَّهِ یعنی بگو به کسانی که موقع پیش
یعنی حوادث و وقایع آنها آیا « ایام العرب » آمدهائی را که نسبت به دشمنان خدا شده انتظار ندارند از این گفته عرب استفاده شد
آرزو ندارند اوقاتی را که خداوند به مؤمنین وعده داده براي ثواب و پاداش. گفتهاند این آیه منسوخ شده به وسیله آیه قتال لِیَجْزِيَ
قَوْماً.
این قسمت علت براي امر است ثُمَّ جَعَلْناكَ عَلی شَرِیعَۀٍ شریعت یعنی طریقه مِنَ
ص: 150
دلائلی است که بینش آنها را میافزاید و راه صلاح و رستگاري « بَصائِرُ لِلنَّاسِ » یعنی قرآن یا پیروي از این « هذا » الْأَمْرِ یعنی امر دین
را میآموزند.
أَ فَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ یعنی پیروي هدایت را رها نموده و پیرو هواي نفس شده گویا با این پیروي او را میپرستد. بعضی قرائت
زیرا او از سنگی خوشش میآید و آن را میپرستد وقتی چیزي بهتر از او پیدا کند آن را عبادت خواهد کرد وَ « إِلهَهُ هَواهُ » کردهاند
اموات و مرده بودیم و نطفه و پیش از نطفه و زنده شدیم بعد « نَمُوتُ وَ نَحْیا » قالُوا ما هِیَ إِلَّا حَیاتُنَا الدُّنْیا این نیست مگر زندگی دنیا
از آن یا میمیریم و با بوجود آمدن فرزندان زنده میشویم یا منظور اینست که بعضی میمیرند و بعضی زنده میشوند یا مرگ و
زندگی ما را فرا میگیرد بعد از آن دیگر زندگی وجود ندارد شاید آنها منظورشان تناسخ بوده است که تناسخ مذهب بیشتر
صفحه 97 از 211
بتپرستان است وَ ما یُهْلِکُنا إِلَّا الدَّهْرُ گذشت زمان ما را از بین میبرد وَ ما لَهُمْ بِذلِکَ مِنْ عِلْمٍ یعنی نسبت حوادث را به حرکات
افلاك و آنچه مربوط به آن است به طور استقلال یا اطلاعی از بعث ندارند یا هر دو إِنْ هُمْ إِلَّا یَظُنُّونَ زیرا دلیل ندارند این حرف را
از روي تقلید و انکار گفتهاند چون چنین چیزي را درك نکردهاند.
حم* تَنْزِیلُ الْکِتابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ* ما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما إِلَّا بِالْحَقِّ وَ أَجَلٍ مُسَ  می وَ الَّذِینَ :«46» الاحقاف
کَفَرُوا عَمَّا أُنْذِرُوا مُعْرِضُونَ* قُلْ أَ رَأَیْتُمْ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَرُونِی ما ذا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ أَمْ لَهُمْ شِرْكٌ فِی السَّماواتِ ائْتُونِی
بِکِتابٍ مِنْ قَبْلِ هذا أَوْ أَثارَةٍ مِنْ عِلْمٍ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ* وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ یَدْعُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ مَنْ لا یَسْتَجِیبُ لَهُ إِلی یَوْمِ الْقِیامَۀِ وَ هُمْ
عَنْ دُعائِهِمْ غافِلُونَ* وَ إِذا حُشِرَ النَّاسُ کانُوا لَهُمْ أَعْداءً وَ کانُوا بِعِبادَتِهِمْ کافِرِینَ* وَ إِذا تُتْلی عَلَیْهِمْ آیاتُنا بَیِّناتٍ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِلْحَقِّ
لَمَّا جاءَهُمْ هذا سِحْرٌ مُبِینٌ* أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ إِنِ افْتَرَیْتُهُ فَلا تَمْلِکُونَ لِی مِنَ اللَّهِ شَیْئاً هُوَ أَعْلَمُ بِما تُفِیضُونَ فِیهِ کَفی بِهِ شَهِیداً بَیْنِی وَ
بَیْنَکُمْ وَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ* قُلْ ما کُنْتُ بِدْعاً مِنَ الرُّسُلِ وَ ما أَدْرِي ما یُفْعَلُ بِی وَ لا بِکُمْ إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا ما یُوحی إِلَیَّ وَ ما أَنَا إِلَّا نَذِیرٌ
مُبِینٌ* قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ کانَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ کَفَرْتُمْ بِهِ وَ شَ هِدَ شاهِدٌ مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ عَلی مِثْلِهِ فَآمَنَ وَ اسْتَکْبَرْتُمْ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِي الْقَوْمَ
الظَّالِمِینَ* وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِلَّذِینَ آمَنُوا لَوْ کانَ خَیْراً ما سَبَقُونا إِلَیْهِ وَ إِذْ لَمْ یَهْتَدُوا بِهِ فَسَ یَقُولُونَ هذا إِفْکٌ قَدِیمٌ* وَ مِنْ قَبْلِهِ کِتابُ
مُوسی إِماماً وَ رَحْمَۀً وَ هذا کِتابٌ مُصَدِّقٌ لِساناً
ص: 151
فَاصْبِرْ کَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَ لا تَسْتَعْجِلْ لَهُمْ کَأَنَّهُمْ یَوْمَ یَرَوْنَ ما :« إلی قوله » عَرَبِیا لِیُنْذِرَ الَّذِینَ ظَلَمُوا وَ بُشْري لِلْمُحْسِنِینَ
.35 - یُوعَدُونَ لَمْ یَلْبَثُوا إِلَّا ساعَۀً مِنْ نَهارٍ بَلاغٌ فَهَلْ یُهْلَکُ إِلَّا الْقَوْمُ الْفاسِقُونَ 1
و در باره آیه وَ أَجَ لٍ مُسَ  می به تقدیر اجلی که همه به آن منتهی میشوند که روز قیامت است یا آخرین مدتی که براي هر کس
مقدر شده أَوْ أَثارَةٍ مِنْ عِلْمٍ یا باقیمانده علمی که از پیشینیان به شما رسیده آیا در آن علم چیزي هست که این بتها را شایسته
عبادت بداند یا امر به عبادت آنها بکند وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ یَدْعُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ مَنْ لا یَسْتَجِیبُ لَهُ سرزنش و انکار است که آیا کسی
گمراهتر هست از این مشرکین که رها کردهاند عبادت خداي سمیع و مجیب و قادر و خبیر را و روي به عبادت بتی آوردهاند که
جواب آنها را نمیدهد اگر صدایشان را بشنود چه برسد که اسرار و راز دلهایشان را بفهمد و مراعات مصالح آنها را بنماید إِلی یَوْمِ
الْقِیامَۀِ تا دنیا باشد. وَ هُمْ عَنْ دُعائِهِمْ غافِلُونَ آنها از دعاي این مشرکین غافلند زیرا بتها یا جمادند و یا بندگانی هستند که به کار و
گرفتاریهاي خود مشغولند قُلْ إِنِ افْتَرَیْتُهُ بگو اگر فرض شود که من تهمت زدهام این قرآن را فَلا تَمْلِکُونَ لِی مِنَ اللَّهِ شَیْئاً یعنی اگر
خداوند مرا دچار عقاب و کیفر نماید شما قدرت جلوگیري عذاب از مرا ندارید پس چگونه من جرات دارم و خود را مستحق کیفر
مینمایم با اینکه از حرف شما نفعی و دفع ضرر نسبت به من متصور نیست.
هُوَ أَعْلَمُ بِما تُفِیضُونَ فِیهِ خدا بهتر میداند که شما چه ایرادتراشیها در مورد آیاتش میکنید قُلْ ما کُنْتُ بِدْعاً مِنَ الرُّسُلِ بگو من در
میان پیامبران چیز تازهاي نیاوردهام که شما را به آن دعوت کنم یا قدرت داشته باشم بر آنچه آنها قادر نبودهاند و هر چه شما مایلید
انجام دهم وَ شَهِدَ شاهِدٌ مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ گواهی داد یکی از بنی اسرائیل منظور عبد الله بن سلام است.
بعضی گفتهاند منظور موسی است علی نبینا و علیه الصلاة و السلام و گواهی او آنچه در تورات از صفت پیامبر صلی الله علیه و آله
مانند قرآن و مطالبی است که در تورات گواه واقعیت قرآن است یا اینکه قرآن از جانب خدا است إِنَّ اللَّهَ لا « علی مثله » آمده است
یَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ این استیناف مشعر است که کفر آنها از ظلم و ستمشان بوجود آمده و دلیل بر
ص: 152
یک جواب محذوف است مثل اینکه پرسیده است آیا شما ظالم نیستید وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِلَّذِینَ آمَنُوا لَوْ کانَ خَیْراً کافران گفتند
اگر ایمان خوب بود یا آنچه بر محمد صلی الله علیه و آله نازل شده ما سَبَقُونا إِلَیْهِ آنها بر ما سبقت به ایمان نمیگرفتند با اینکه همه
صفحه 98 از 211
آنها اشخاص بیارزشی هستند زیرا فقیر و غلام و بیچاره هستند این حرف را قریش گفتند گفتهاند بنو عامر و غطفان و اسد و اشجع
یعنی این « بلاغ » چون جهینه و مزنه و اسلم و غفار ایمان آوردند یا یهودان گفتهاند وقتی عبد الله بن سلام و یارانش ایمان آوردند
مطلبی که پند میدهد یا این سوره کفایت است یا تبلیغ پیامبر.
وَ الَّذِینَ کَفَرُوا یَتَمَتَّعُونَ وَ یَأْکُلُونَ کَما تَأْکُلُ الْأَنْعامُ وَ النَّارُ مَثْويً لَهُمْ* وَ کَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَۀٍ هِیَ أَشَ دُّ قُوَّةً مِنْ قَرْیَتِکَ الَّتِی :«47» محمد
وَ مِنْهُمْ مَنْ :« إلی قوله » أَخْرَجَتْکَ أَهْلَکْناهُمْ فَلا ناصِ رَ لَهُمْ* أَ فَمَنْ کانَ عَلی بَیِّنَۀٍ مِنْ رَبِّهِ کَمَنْ زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ
یَسْتَمِعُ إِلَیْکَ حَتَّی إِذا خَرَجُوا مِنْ عِنْدِكَ قالُوا لِلَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ ما ذا قالَ آنِفاً أُولئِکَ الَّذِینَ طَبَعَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ
.« إلی آخر السورة » 16 -12
مرحوم طبرسی در مجمع البیان مینویسد: مِنْ قَرْیَتِکَ الَّتِی أَخْرَجَتْکَ یعنی اهل آن قریه تو را خارج کردهاند معنی اینست که چقدر
از مردان که آنها شدیدتر از اهالی مکه هستند أَ فَمَنْ کانَ عَلی بَیِّنَۀٍ مِنْ رَبِّهِ یعنی داراي یقین در دین و دلیل واضحی بر اعتقاد خود
راجع به توحید و شرایع دارد کَمَنْ زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ آنها مشرکان هستند گفتهاند منافقان همین از حضرت باقر روایت شد.
وَ مِنْهُمْ مَنْ یَسْتَمِعُ إِلَیْکَ یعنی منافقان قالُوا لِلَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ یعنی کسانی که خداوند به آنها علم و فهم داده از مؤمنین.
اصبغ بن نباته از علی بن ابی طالب (ع) نقل میکند که فرمود ما در خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بودیم که وحی نازل
میشد و ما را مطلع میفرمود من حفظ میکردم و دیگران وقتی بیرون میشدیم.
میگفتند ما ذا قالَ آنِفاً چه چیز الآن گفت این سخن را از روي مسخره میگفتند و یا میخواستند بگویند ما توجه به حفظ و مطالب
او نداریم.
بعضی گفتهاند این حرف را میزدند چون معنایش را نمیفهمیدند و نمیدانستند چه
ص: 153
شنیدهاند. گفتهاند از روي تحقیر میگفتند یعنی چیز با فایدهاي نگفت ممکن است از روي ریا و نفاق سؤال میکردند. یعنی از
گفتار او چیزي را از دست ندادهام مگر همین مطلب را چه گفت تا حفظ کنیم آن را.
إِنَّا أَرْسَلْناكَ شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِیراً* لِتُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تُعَزِّرُوهُ وَ تُوَقِّرُوهُ وَ تُسَ بِّحُوهُ بُکْرَةً وَ أَصِ یلًا* إِنَّ الَّذِینَ :«48» الفتح
یُبایِعُونَکَ إِنَّما یُبایِعُونَ اللَّهَ یَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَیْدِیهِمْ فَمَنْ نَکَثَ فَإِنَّما یَنْکُثُ عَلی نَفْسِهِ وَ مَنْ أَوْفی بِما عاهَدَ عَلَیْهُ اللَّهَ فَسَ یُؤْتِیهِ أَجْراً عَظِیماً
.10 -8
در باره آیه وَ تُعَزِّرُوهُ یعنی او را با شمشیر و زبان یاري میکنید إِنَّ الَّذِینَ یُبایِعُونَکَ منظور بیعت حدیبیه است که بیعت رضوان نام
دارد.
وَ اعْلَمُوا أَنَّ فِیکُمْ رَسُولَ اللَّهِ لَوْ یُطِیعُکُمْ فِی کَ ثِیرٍ مِنَ الْأَمْرِ لَعَنِتُّمْ وَ لکِنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَیْکُمُ الْإِیمانَ وَ زَیَّنَهُ فِی قُلُوبِکُمْ وَ :«49» الحجرات
قالَتِ الْأَعْرابُ آمَنَّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَ لکِنْ قُولُوا أَسْلَمْنا وَ :« و قال سبحانه » کَرَّهَ إِلَیْکُمُ الْکُفْرَ وَ الْفُسُوقَ وَ الْعِصْ یانَ أُولئِکَ هُمُ الرَّاشِدُونَ 7
قُلْ أَ تُعَلِّمُونَ اللَّهَ :« إلی قوله » لَمَّا یَدْخُلِ الْإِیمانُ فِی قُلُوبِکُمْ وَ إِنْ تُطِیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لا یَلِتْکُمْ مِنْ أَعْمالِکُمْ شَیْئاً إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ
بِدِینِکُمْ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ* یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُوا قُلْ لا تَمُنُّوا عَلَیَّ إِسْلامَکُمْ بَلِ اللَّهُ
.18 - یَمُنُّ عَلَیْکُمْ أَنْ هَداکُمْ لِلْإِیمانِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ* إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ غَیْبَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللَّهُ بَصِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ 16
در باره آیه لَعَنِتُّمْ مینویسد: یعنی در گناه و هلاکت میافتید قالَتِ الْأَعْرابُ آمَنَّا آنها گروهی از بنی اسد بودند که در سالی سخت و
قحط خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله رسیده اظهار اسلام کردند ولی در دل مؤمن نبودند میخواستند از زکات چیزي بگیرند
خدا پیامبر را صلی الله علیه و آله از نیت آنها مطلع نمود و فرمود به آنها اطلاع بده تا این معجزهاي براي او باشد قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا بگو
شما تصدیق واقعی نکردهاید.
صفحه 99 از 211
وَ لکِنْ قُولُوا أَسْلَمْنا بگو از ترس بردگی و کشته شدن تسلیم شدهاید لا یَلِتْکُمْ مِنْ أَعْمالِکُمْ یعنی از ثواب اعمال شما کم نمیشود
چیزي. میگویند وقتی این دو آیه نازل شد آنها خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آمده گفتند ما در ادعاي ایمان صادق
هستیم خداوند این آیه را نازل فرمود قُلْ أَ تُعَلِّمُونَ اللَّهَ بِدِینِکُمْ شما میخواهید اعتقاد خود را به خدا بفهمانید یعنی خدا مطلع است
احتیاجی به اخبار شما ندارد آنها میگفتند ما به تو
ص: 154
ایمان آوردیم بدون جنگ اما فلان قبیله پس از جنگ ایمان آوردند خداوند فرمود یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُوا یعنی منت بر تو
میگذارند به اسلام خود.
ق وَ الْقُرْآنِ الْمَجِیدِ* بَلْ عَجِبُوا أَنْ جاءَهُمْ مُنْذِرٌ مِنْهُمْ فَقالَ الْکافِرُونَ هذا شَیْءٌ عَجِیبٌ* أَ إِذا مِتْنا وَ کُنَّا تُراباً ذلِکَ رَجْعٌ بَعِیدٌ :«50» ق
وَ کَمْ أَهْلَکْنا قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْنٍ هُمْ أَشَدُّ مِنْهُمْ بَطْشاً فَنَقَّبُوا فِی الْبِلادِ هَلْ مِنْ مَحِیصٍ* إِنَّ فِی ذلِکَ لَذِکْري لِمَنْ کانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ :« إلی قوله »
.45 - نَحْنُ أَعْلَمُ بِما یَقُولُونَ وَ ما أَنْتَ عَلَیْهِمْ بِجَبَّارٍ فَذَکِّرْ بِالْقُرْآنِ مَنْ یَخافُ وَعِیدِ 1 :« إلی قوله سبحانه » أَلْقَی السَّمْعَ وَ هُوَ شَهِیدٌ
فَفِرُّوا إِلَی اللَّهِ إِنِّی لَکُمْ مِنْهُ نَذِیرٌ مُبِینٌ* وَ لا تَجْعَلُوا مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ إِنِّی لَکُمْ مِنْهُ نَذِیرٌ مُبِینٌ* کَذلِکَ ما أَتَی الَّذِینَ مِنْ :«51» الذاریات
قَبْلِهِمْ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا قالُوا ساحِرٌ أَوْ مَجْنُونٌ* أَ تَواصَوْا بِهِ بَلْ هُمْ قَوْمٌ طاغُونَ* فَتَوَلَّ عَنْهُمْ فَما أَنْتَ بِمَلُومٍ* وَ ذَکِّرْ فَإِنَّ الذِّکْري تَنْفَعُ
.« إلی آخر السورة » 55 - الْمُؤْمِنِینَ 50
بیضاوي در مورد آیه وَ کَمْ أَهْلَکْنا قَبْلَهُمْ یعنی چقدر اقوامی را قبل از قوم تو هلاك کردیم مِنْ قَرْنٍ هُمْ أَشَ دُّ مِنْهُمْ بَطْشاً یعنی آنها
قدرتشان بیشتر بود مانند عاد و ثمود فَنَقَّبُوا فِی الْبِلادِ دست تصرف در شهرها دراز کردند یا تمام حرکت خود را به کار بردند از
مربوط به اهل مکه است یعنی بگردند در « نقبوا » ترس مرگ هَلْ مِنْ مَحِیصٍ آیا چارهاي از خدا یا مرگ هست. گفتهاند ضمیر
سفرهاي خود میان اقوام و ملل آیا آنها چارهاي بدست آوردهاند تا آنها نیز براي خود توقع نمایند لِمَنْ کانَ لَهُ قَلْبٌ کسی که قلب
آگاهی دارد که حقایق را درك میکند أَوْ أَلْقَی السَّمْعَ وَ هُوَ شَ هِیدٌ و یا گوش داده تا بشنود وَ هُوَ شَهِیدٌ ذهن خود را آماده میکند
تا معنی آن را بفهمد. یا او گواه است براستی آن و از ظاهرش پند میگیرد و از دستوراتش سرپیچی میکند وَ ما أَنْتَ عَلَیْهِمْ بِجَبَّارٍ
یعنی تو مسلط بر آنها نیستی که به زور وادار به ایمان نمائی یا هر چه مایلی انجام دهی تو دعوتکننده هستی.
أَ تَواصَوْا بِهِ یعنی گویا پیشینیان و حاضرین همه سفارش کردهاند نسبت به این حرف تا همه گفتند بَلْ هُمْ قَوْمٌ طاغُونَ یعنی آنها در
یک مطلب مشترکند که طغیانگرند فَتَوَلَّ عَنْهُمْ از مجادله با آنها اعراض کن فَما أَنْتَ بِمَلُومٍ تو را سرزنش نمیکنند بر اعراض از
آنها بعد از اینکه وظیفه خود را در تبلیغ انجام دادي.
ص: 155
فَذَکِّرْ فَما أَنْتَ بِنِعْمَ ۀِ رَبِّکَ بِکاهِنٍ وَ لا مَجْنُونٍ* أَمْ یَقُولُونَ شاعِرٌ نَتَرَبَّصُ بِهِ رَیْبَ الْمَنُونِ* قُلْ تَرَبَّصُوا فَإِنِّی مَعَکُمْ مِنَ :«52» الطور
الْمُتَرَبِّصِ ینَ* أَمْ تَأْمُرُهُمْ أَحْلامُهُمْ بِهذا أَمْ هُمْ قَوْمٌ طاغُونَ* أَمْ یَقُولُونَ تَقَوَّلَهُ بَلْ لا یُؤْمِنُونَ* فَلْیَأْتُوا بِحَ دِیثٍ مِثْلِهِ إِنْ کانُوا صادِقِینَ* أَمْ
خُلِقُوا مِنْ غَیْرِ شَیْءٍ أَمْ هُمُ الْخالِقُونَ* أَمْ خَلَقُوا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بَلْ لا یُوقِنُونَ* أَمْ عِنْدَهُمْ خَزائِنُ رَبِّکَ أَمْ هُمُ الْمُصَیْطِرُونَ* أَمْ لَهُمْ
سُلَّمٌ یَسْتَمِعُونَ فِیهِ فَلْیَأْتِ مُسْتَمِعُهُمْ بِسُلْطانٍ مُبِینٍ* أَمْ لَهُ الْبَناتُ وَ لَکُمُ الْبَنُونَ* أَمْ تَسْئَلُهُمْ أَجْراً فَهُمْ مِنْ مَغْرَمٍ مُثْقَلُونَ* أَمْ عِنْدَهُمُ الْغَیْبُ
فَهُمْ یَکْتُبُونَ* أَمْ یُرِیدُونَ کَیْداً فَالَّذِینَ کَفَرُوا هُمُ الْمَکِیدُونَ* أَمْ لَهُمْ إِلهٌ غَیْرُ اللَّهِ سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا یُشْرِکُونَ* وَ إِنْ یَرَوْا کِسْفاً مِنَ السَّماءِ
ساقِطاً یَقُولُوا سَحابٌ مَرْکُومٌ* فَذَرْهُمْ حَتَّی یُلاقُوا یَوْمَهُمُ الَّذِي فِیهِ یُصْ عَقُونَ* یَوْمَ لا یُغْنِی عَنْهُمْ کَیْدُهُمْ شَیْئاً وَ لا هُمْ یُنْ َ ص رُونَ* وَ إِنَّ
لِلَّذِینَ ظَلَمُوا عَذاباً دُونَ ذلِکَ وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ* وَ اصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ فَإِنَّکَ بِأَعْیُنِنا وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ حِینَ تَقُومُ* وَ مِنَ
.49 - اللَّیْلِ فَسَبِّحْهُ وَ إِدْبارَ النُّجُومِ 29
فَما أَنْتَ بِنِعْمَ ۀِ رَبِّکَ بِکاهِنٍ وَ لا مَجْنُونٍ تو به حمد و نعمت خدا هرگز کاهن و دیوانه نیستی چنانچه میگویند أَمْ یَقُولُونَ شاعِرٌ
صفحه 100 از 211
نَتَرَبَّصُ بِهِ رَیْبَ الْمَنُونِ شاعري است که ما منتظریم دچار گرفتاریهاي زمان شود بعضی گفتهاند (منون) مرگ است.
قُلْ تَرَبَّصُوا فَإِنِّی مَعَکُمْ مِنَ الْمُتَرَبِّصِ ینَ منتظر هلاك شما هستم چنانچه شما منتظر مرگ من هستید أَمْ تَأْمُرُهُمْ أَحْلامُهُمْ آیا عقل به
آنها میگوید که معتقد چنین تناقض گردیدهاند زیرا کاهن صاحب دقت نظر و هوشیاري است و مجنون و دیوانه عقل ندارد شاعر
نیز داراي سخن موزون و تخیلی است که دیوانه نمیتواند چنان مسجع و با قافیه سخن بگوید أَمْ هُمْ قَوْمٌ طاغُونَ یا آنها از حد
گذشته دشمنی دارند أَمْ یَقُولُونَ تَقَوَّلَهُ از خودش درآورده است بَلْ لا یُؤْمِنُونَ چون ایمان ندارند این نسبتها را میدهند أَمْ خُلِقُوا مِنْ
غَیْرِ شَیْءٍ یا بوجود آوردهاند بیآنکه بوجود آورنده و مدبري وجود داشته باشد یا از جهت هیچ بودن عبادت و مجازات را قبول
ندارند أَمْ هُمُ الْخالِقُونَ مؤید معنی اول اینست که، معنی چنین میشود آیا خود را بوجود آوردهاند به همین جهت پشت سر آن این
آمده است بَلْ لا یُوقِنُونَ یعنی وقتی از آنها میپرسی چه کسی شما و آسمانها و زمین را آفریده میگویند خدا اگر یقین به این
حرف خود داشته باشند از عبادت او روي بر نمیگردانند.
ص: 156
أَمْ عِنْدَهُمْ خَزائِنُ رَبِّکَ یعنی نزد شما است خزائن رزق پروردگار تا نبوت را به هر کس بخواهند بدهند یا خزائن علم خدا در اختیار
آنها است تا هر که را بخواهند انتخاب نمایند أَمْ هُمُ الْمُصَیْطِرُونَ یا آنها غالب و پیروز هستند. بر جهان و هر چه بخواهند میکنند. أَمْ
لَهُمْ سُلَّمٌ یا وسیله رفتن بر فراز آسمانها را دارند أَمْ تَسْئَلُهُمْ أَجْراً یا پاداش به رسالت از آنها خواستهاي فَهُمْ مِنْ مَغْرَمٍ مُثْقَلُونَ آنها به
واسطه تعهدي که کردهاند زیر بار گرانی رفتهاند؟ به همین جهت از پیروي تو سرباز زدهاند وَ إِنْ یَرَوْا کِسْفاً اگر بینند قطعهاي از
آسمان مِنَ السَّماءِ ساقِطاً یَقُولُوا فرو ریزد میگویند از طغیانگري و عنادشان سَحابٌ مَرْکُومٌ ابري بر هم انباشته است فَإِنَّکَ بِأَعْیُنِنا تو
در نظر ما هستی و ما تو را حفظ میکنیم.
وَ النَّجْمِ إِذا هَوي* ما ضَ لَّ صاحِبُکُمْ وَ ما غَوي* وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوي* إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحی* عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوي* ذُو :«53» النجم
أَ فَرَأَیْتُمُ اللَّاتَ وَ الْعُزَّي* وَ مَناةَ الثَّالِثَۀَ الْأُخْري* أَ لَکُمُ الذَّکَرُ وَ لَهُ الْأُنْثی* تِلْکَ إِذاً قِسْمَۀٌ ضِ یزي* إِنْ هِیَ إِلَّا :« إلی قوله » مِرَّةٍ فَاسْتَوي
أَسْماءٌ سَمَّیْتُمُوها أَنْتُمْ وَ آباؤُکُمْ ما أَنْزَلَ اللَّهُ بِها مِنْ سُلْطانٍ إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَ ما تَهْوَي الْأَنْفُسُ وَ لَقَدْ جاءَهُمْ مِنْ رَبِّهِمُ الْهُدي* أَمْ
لِلْإِنْسانِ ما تَمَنَّی* فَلِلَّهِ الْآخِرَةُ وَ الْأُولی* وَ کَمْ مِنْ مَلَکٍ فِی السَّماواتِ لا تُغْنِی شَ فاعَتُهُمْ شَیْئاً إِلَّا مِنْ بَعْدِ أَنْ یَأْذَنَ اللَّهُ لِمَنْ یَشاءُ وَ
یَرْضی* إِنَّ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ لَیُسَ مُّونَ الْمَلائِکَ ۀَ تَسْمِیَۀَ الْأُنْثی* وَ ما لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَ إِنَّ الظَّنَّ لا یُغْنِی مِنَ
أَ فَرَأَیْتَ الَّذِي تَوَلَّی* وَ أَعْطی قَلِیلًا وَ أَکْدي* أَ عِنْدَهُ عِلْمُ الْغَیْبِ فَهُوَ یَري* أَمْ لَمْ یُنَبَّأْ بِما فِی صُ حُفِ مُوسی* وَ :« إلی قوله » الْحَقِّ شَیْئاً
41 - إِبْراهِیمَ الَّذِي وَفَّی* أَلَّا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْري* وَ أَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسانِ إِلَّا ما سَ عی* وَ أَنَّ سَعْیَهُ سَوْفَ یُري* ثُمَّ یُجْزاهُ الْجَزاءَ الْأَوْفی 1
.« إلی آخر السورة »
مرحوم طبرسی در باره آیه أَ فَرَأَیْتُمُ اللَّاتَ وَ الْعُزَّي وَ مَناةَ الثَّالِثَۀَ الْأُخْري مینویسد:
یعنی به ما اطلاع دهید از این خدایانی که در مقابل خدا آنها را میپرستید و ملائکه را نیز با آنها پرستش میکنید و میگوئید
دختران خدایند. بعضی گفتهاند: دیدید اي جاهلان که لات و عزي و منات دختران خدایند. گفتهاند آنها چنین اعتقاد داشتهاند که
ملائکه دختران خدایند بتها را به صورت آنها تراشیده بودند و به همین جهت میپرستیدند و براي آنها
ص: 157
اسمهائی از نامهاي خدا گذاشته بودند میگفتند لات از الله مشتق است و عزي از عزیز و گفتهاند لات بتی بود که قبیله ثقیف
میپرستیدند و عزي نیز بتی چنین بود. بعضی گفتهاند عزي درخت بزرگی بود در میان غطفان که او را میپرستیدند پیامبر خالد بن
ولید را فرستاد آن را قطع کرد و این شعر را گفت:
یا عز کفر انک لا سبحانک انی رایت الله قد اهانک
صفحه 101 از 211
از مجاهد و قتاده نقل شده که منات بتی بود مربوط به هذیل بین مکه و مدینه ضحاك و کلبی گفتهاند در کعبه بود ولی متعلق به
هذیل و خزاعه و اهل مکه او را میپرستیدند. گفتهاند لات و منات و عزي هر سه از سنگ بودند که در کعبه قرار داده بود و آنها را
میپرستیدند.
معنی آیه اینست که به من اطلاع دهید آیا این بتها سود یا زیان و یا عملی انجام میدهند که قابل پرستش باشند و در مقابل خدا
قرار گیرند بعد خدا میفرماید در حالی انکار میکند اعتقاد قریش را که ملائکه و بتها را دختران خدا میداند أَ لَکُمُ الذَّکَرُ وَ لَهُ
الْأُنْثی آیا براي شما نر است و براي او ماده تِلْکَ إِذاً قِسْمَۀٌ ضِیزي این یک تقسیم غیر عادلانه است.
در باره آیه أَ فَرَأَیْتَ الَّذِي تَوَلَّی این هفت آیه در باره عثمان بن عفان نازل شده که او از اموال خود صدقه میداد و انفاق میکرد.
عبد الله بن سعد بن ابی سرح برادر رضاعی او گفت چکار میکنی؟ ممکن است فقیر و مستمند شوي. گفت من گناهی انجام دادهام
که با این کار میخواهم رضا و عفو خدا را به دست آورم. برادرش گفت همین شترت را با تمام لوازم و زین و برگش به من بده تا
من همه گناهان تو را بر دوش خود بپذیرم.
او هم پذیرفت و شترش را داد و چند نفر را هم شاهد بر این عمل گرفت، دیگر صدقه نداد این آیه نازل شد أَ فَرَأَیْتَ الَّذِي تَوَلَّی
یعنی روز احد فرار کرد و جنگ را رها نمود و مختصري بخشید بعد قطع کرد تا این آیه سَوْفَ یُري به زودي خواهید دید، عثمان
باز به کار سابق خود برگشت. ناقل ابن عباس و گروهی از مفسران هستند.
گفتهاند در باره ولید بن مغیره نازل شده که پیرو دین پیامبر (ص) شد مشرکان او را سرزنش کردند. به او گفتند دین آباء و اجداد
خود را رها کرده و آنها را به گمراهی نسبت دادي و معتقدي آنها در آتش جهنم هستند. جواب داد من از عذاب خدا ترسیدم.
کسی که او
ص: 158
را سرزنش میکرد ضمانت کرد که اگر مقداري از مالش را بدهد و از دین اسلام برگردد او عذاب خدا را به جاي مغیره تحمل
نماید. پذیرفت اما مقداري از پولی که ضمانت کرده بود داد ولی از پرداخت بقیه خودداري نمود این آیه نازل شد أَ فَرَأَیْتَ الَّذِي
مقداري بخشید و بقیه را بخل ورزید. مجاهد و ابن زید. « قَلِیلًا وَ أَکْدي » تَوَلَّی پشت کرد از ایمان (وَ أَعْطی) به دوستش داد
گفته شده: که در باره عاص بن وائل سهمی نازل شده زیرا او با پیامبر در بعضی از کارها موافقت میکرده، سدي نقل کرده
گفتهاند در باره مردي نازل شد که به خانواده خود گفت بار و بنه خود مرا ببندید تا بروم پیش این مرد منظورش پیامبر اکرم (ص)
بود وسائل خود را برداشت و راه افتاد، در بین راه مردي از کفار او را دید گفت کجا میروي؟ گفت میخواهم بروم پیش محمد
(ص) شاید بهرهمند شوم. آن مرد گفت بار و بنهات را به من بده تا گناهانت را به عهده بگیرم. عطاء بن یسار نقل کرده. بعضی نیز
گفتهاند در باره ابا جهل نازل شده او میگفت به خدا قسم محمد به ما جز مکارم چیز دیگري نمیآموزد این گفته اوست وَ أَعْطی
قَلِیلًا وَ أَکْدي یعنی ایمان به او نیاورد. محمد بن کعب گفته است.
اقْتَرَبَتِ السَّاعَۀُ وَ انْشَقَّ الْقَمَرُ* وَ إِنْ یَرَوْا آیَۀً یُعْرِضُوا وَ یَقُولُوا سِحْرٌ مُسْتَمِرٌّ* وَ کَذَّبُوا وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ وَ کُلُّ أَمْرٍ مُسْتَقِرٌّ* وَ :«54» القمر
وَ لَقَدْ جاءَ آلَ فِرْعَوْنَ النُّذُرُ* کَذَّبُوا :« إلی قوله سبحانه » لَقَدْ جاءَهُمْ مِنَ الْأَنْباءِ ما فِیهِ مُزْدَجَرٌ* حِکْمَ ۀٌ بالِغَۀٌ فَما تُغْنِ النُّذُرُ* فَتَوَلَّ عَنْهُمْ
بِآیاتِنا کُلِّها فَأَخَ ذْناهُمْ أَخْذَ عَزِیزٍ مُقْتَدِرٍ* أَ کُفَّارُکُمْ خَیْرٌ مِنْ أُولئِکُمْ أَمْ لَکُمْ بَراءَةٌ فِی الزُّبُرِ* أَمْ یَقُولُونَ نَحْنُ جَمِیعٌ مُنْتَصِ رٌ* سَیُهْزَمُ
- وَ لَقَدْ أَهْلَکْنا أَشْیاعَکُمْ فَهَلْ مِنْ مُدَّکِرٍ* وَ کُلُّ شَیْءٍ فَعَلُوهُ فِی الزُّبُرِ* وَ کُلُّ صَ غِیرٍ وَ کَبِیرٍ مُسْتَطَرٌ 1 :« إلی قوله » الْجَمْعُ وَ یُوَلُّونَ الدُّبُرَ
.53
بیضاوي در باره آیه وَ یَقُولُوا سِحْرٌ مُسْتَمِرٌّ یعنی پشت سر هم. این آیه دلیل است بر اینکه آنها قبل از این هم آیات دیگري را مشاهده
کردهاند تا این حرف را زدهاند یا معنی (مُسْتَمِرٌّ) یعنی محکم که از ماده مر. یا معنی اینست که سحري است بد از ماده (استمر) یعنی
صفحه 102 از 211
خیلی تلخ. یا منظور گذشتنی است و دوام ندارد به معنی (مار) وَ کُلُّ أَمْرٍ مُسْتَقِرٌّ منتهی به مقداري از خواري و ذلت میشود یا
نصرت دنیا و شقاوت یا سعادت در آخرت.
« مُنْتَصِرٌ » أَمْ یَقُولُونَ نَحْنُ جَمِیعٌ یعنی ما متحد هستیم و همگی یک حرف میزنیم
ص: 159
شکست ناپذیریم یا به ما کمک میشود و مغلوب نخواهیم شد. یا به یک دیگر کمک میکنیم. سَیُهْزَمُ الْجَمْعُ وَ یُوَلُّونَ الدُّبُرَ یعنی
پشت میکنند و لفظ دبر را مفرد آورده چون جنس را تقدیر گرفته یا معنی اینست که هر کدام پشت میکنند این جریان در جنگ
بدر اتفاق افتاد. وَ لَقَدْ أَهْلَکْنا أَشْیاعَکُمْ یعنی از بین بردهایم اشباه شما را در کفر از پیشینیان.
عَلَّمَ الْقُرْآنَ تا آخر سوره. :«55» الرحمن
:« إلی قوله » أَ فَرَأَیْتُمْ ما تُمْنُونَ* أَ أَنْتُمْ تَخْلُقُونَهُ أَمْ نَحْنُ الْخالِقُونَ :«56» الواقعۀ
أَ فَرَأَیْتُمْ ما تَحْرُثُونَ* أَ أَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ* لَوْ نَشاءُ لَجَعَلْناهُ حُطاماً فَظَلْتُمْ تَفَکَّهُونَ* إِنَّا لَمُغْرَمُونَ* بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ* أَ
فَرَأَیْتُمُ الْماءَ الَّذِي تَشْرَبُونَ* أَ أَنْتُمْ أَنْزَلْتُمُوهُ مِنَ الْمُزْنِ أَمْ نَحْنُ الْمُنْزِلُونَ* لَوْ نَشاءُ جَعَلْناهُ أُجاجاً فَلَوْ لا تَشْکُرُونَ* أَ فَرَأَیْتُمُ النَّارَ الَّتِی
تُورُونَ* أَ أَنْتُمْ أَنْشَأْتُمْ شَجَرَتَها أَمْ نَحْنُ الْمُنْشِؤُنَ* نَحْنُ جَعَلْناها تَذْکِرَةً وَ مَتاعاً لِلْمُقْوِینَ* فَسَ بِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظِیمِ* فَلا أُقْسِمُ بِمَواقِعِ
النُّجُومِ* وَ إِنَّهُ لَقَسَمٌ لَوْ تَعْلَمُونَ عَظِیمٌ* إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَرِیمٌ* فِی کِتابٍ مَکْنُونٍ* لا یَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ* تَنْزِیلٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ* أَ فَبِهذَا
.96 - إِنَّ هذا لَهُوَ حَقُّ الْیَقِینِ* فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظِیمِ 58 :« إلی قوله » الْحَدِیثِ أَنْتُمْ مُدْهِنُونَ* وَ تَجْعَلُونَ رِزْقَکُمْ أَنَّکُمْ تُکَذِّبُونَ
در باره آیه أَ فَرَأَیْتُمْ ما تُمْنُونَ یعنی آیا دیدید آنچه در رحم مادران از نطفه قرار دادید.
(أَ فَرَأَیْتُمْ ما تَحْرُثُونَ) آنچه تخمش را میکارید. أَ أَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ شما آن را میرویانید لَجَعَلْناهُ حُطاماً آن را پژمرده و خزان زده قرار
دادیم. فَظَلْتُمْ تَفَکَّهُونَ شما تعجب زده شدید یا پشیمان میشوید از فعالیتی که در این مورد کردهاید یا بر آنچه کسب کردهاید از
استفاده از انواع میوهها است اینجا مجازا در مورد گفتگو و صحبت بکار رفته « تفکه » معاصی و با هم گفتگو میکنید در این مورد
إِنَّا لَمُغْرَمُونَ ما متعهد غرامت آنچه انفاق نمودهایم هستیم یا ما هلاك میشویم بواسطه نابودي رزقمان از (غرام) بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ
از روزي خود محروم شدیم أَ أَنْتُمْ أَنْزَلْتُمُوهُ مِنَ الْمُزْنِ مزن یعنی ابر و مفرد آن مزنه است. گفتهاند (مزن) ابر سفید است آبش
گواراتر است. لَوْ نَشاءُ جَعَلْناهُ أُجاجاً اگر بخواهیم آن آب را شور قرار میدهیم یا از اجیج که لب را میسوزاند باشد- فَلَوْ لا
تَشْکُرُونَ چرا سپاس این نعمتها را نمیدارید.
أَ فَرَأَیْتُمُ النَّارَ الَّتِی تُورُونَ آتشی را که میافروزید أَ أَنْتُمْ أَنْشَأْتُمْ شَجَرَتَها أَمْ نَحْنُ
ص: 160
سبب توجه راجع به « تَذْکِرَةً » الْمُنْشِؤُنَ یعنی شما درخت آتشگیره را بوجود آوردهاید نَحْنُ جَعَلْناها ما قرار دادیم آتشافروز را
قیامت یا توجه به تاریکی. یا بیداري. و یا نمونهاي از آتش جهنم وَ مَتاعاً لِلْمُقْوِینَ سبب بهرهبرداري از براي کسانی که شکمهایشان
خالی است از لفظ اقوت الدار وقتی خالی از سکنه باشد فَسَ بِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظِیمِ تسبیح به نامش یا به یادش را بوجود آورده فَلا
أُقْسِمُ یعنی قسم نمیخورم چون مطلب واضحتر از آن است که قسم بخورم یا معنی اینست که قسم میخورم و (لا) براي تاکید
آمده. یا این طور بوده فلانا اقسم که (انا) مبتدا حذف شده و لام ابتداء باقی مانده.
مثل » دلیل بر این مطلب قرائتی است که خوانده فَلا أُقْسِمُ یا (فلا)- رد سخن مخالف جملهایست که براي آن قسم خورده میشود
.« اینکه میگویند نه نه قسم میخورم
بِمَواقِعِ النُّجُومِ محل سقوط آنها. یا مدار و مسیر آنها. نجوم گفته نجوم قرآن است و مواقع آن مواقع نزول آیات است وَ إِنَّهُ لَقَسَمٌ لَوْ
تَعْلَمُونَ عَظِیمٌ زیرا قسم خوردن به آن شاهد عظمت قدرت و کمال حکمت و رحمت بیپایان خدا است إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَرِیمٌ کریم یعنی
صفحه 103 از 211
پر فایده فِی کِتابٍ مَکْنُونٍ.
در کتابی محفوظ یعنی لوح محفوظ- لا یَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ یعنی اطلاع از لوح پیدا نخواهند کرد مگر پاکان جسمی و آنها ملائکه
هستند یا منظور اینست که قرآن را مس نمیکنند مگر کسانی که پاك از حدث باشند در این صورت نفی بمعنی نهی است (نباید
مس کنند). یا در جستجوي آن نیستند مگر پاکان از کفر أَ فَبِهذَا الْحَدِیثِ أَنْتُمْ مُدْهِنُونَ یعنی آیا راجع به این مطلب سستی میورزید
مثل کسی که مداهنه در کار میکند وَ تَجْعَلُونَ رِزْقَکُمْ یعنی شکر روزي خود را أَنَّکُمْ تُکَذِّبُونَ شما تکذیب میکنید به لطفکننده
آن زیرا آنها را نسبت میدهید یعنی نعمتها را نسبت میدهید به حرکت ستارهها (که در حرکت ستاره آمدن باران و خشکسالی و
یا سود و زیان را نسبت میدادند).
وَ ما لَکُمْ لا تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الرَّسُولُ یَدْعُوکُمْ لِتُؤْمِنُوا بِرَبِّکُمْ وَ قَدْ أَخَذَ مِیثاقَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ* هُوَ الَّذِي یُنَزِّلُ عَلی عَبْدِهِ :«57» الحدید
أَ لَمْ یَأْنِ لِلَّذِینَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ :« إلی قوله تعالی » آیاتٍ بَیِّناتٍ لِیُخْرِجَکُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ وَ إِنَّ اللَّهَ بِکُمْ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ
لِذِکْرِ اللَّهِ وَ ما نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ وَ لا یَکُونُوا کَالَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ مِنْ قَبْلُ فَطالَ عَلَیْهِمُ الْأَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَ
ص: 161
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ :« إلی قوله » کَثِیرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ* اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یُحْیِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها قَدْ بَیَّنَّا لَکُمُ الْآیاتِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ
آمِنُوا بِرَسُولِهِ یُؤْتِکُمْ کِفْلَیْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ* لِئَلَّا یَعْلَمَ أَهْلُ الْکِتابِ أَلَّا یَقْدِرُونَ
.29 - عَلی شَیْءٍ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَ أَنَّ الْفَضْلَ بِیَدِ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ 8
أَ لَمْ یَأْنِ لِلَّذِینَ آمَنُوا یعنی وقت آن نرسیده که دلهایشان خاشع ذکر خدا شود وَ ما نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ یعنی قرآن عطف به ذکر است که
عطف یک وصف است به وصف دیگر و ممکن است مراد از ذکر یاد خدا باشد فَطالَ عَلَیْهِمُ الْأَمَدُ یعنی زمان به مدت عمرشان به
طول انجامید یا آرزوهایشان یا بین آنها و پیامبران.
مرحوم طبرسی مینویسد: گفته شده أَ لَمْ یَأْنِ لِلَّذِینَ آمَنُوا آیه در باره منافقین نازل شده یک سال پس از هجرت جریان چنین بود
که از سلمان روزي خواستند که آنچه در تورات از عجائب است بر ایشان نقل کند این آیه نازل شد الر تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ الْمُبِینِ
تا این آیه لَمِنَ الْغافِلِینَ به آنها گفت قرآن بهترین قصهها است و از همه کتابها سودش بیشتر است براي آنها. دیگر با سلمان صحبت
نکردند. تا مدتی باز دو مرتبه آمدند مانند همان سؤال اول کردند این آیه نازل شد اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِیثِ کِتاباً بعد باز از سؤال
سلمان خودداري کردند.
ابن مسعود گفت فاصله بین اسلام ما و سرزنشی که به وسیله این آیه شدیم چهار سال بود.
مؤمنین یک دیگر را سرزنش میکردند گفتهاند خداوند دلهاي مؤمنین را سنگین شمرد پس از 13 سال از نزول قرآن آنها را با این
آیه سرزنش کرد. ابن عباس گفته نقل شده که اصحاب در مکه در قحط و غلا گرفتار بودند وقتی مهاجرت کردند به نعمت و
فراوانی رسیدند. تغییر روش دادند و دلهایشان سنگین شد با اینکه باید افزایش ایمان و یقین و اخلاص پیدا میکردند با مصاحبت
قرآن. از محمد بن کعب.
بیضاوي در باره آیه یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا یعنی اي کسانی که به پیامبران پیش ایمان آوردهاید بپرهیزید از خدا و ایمان به پیامبرش
محمد صلی الله علیه و آله بیاورید یُؤْتِکُمْ کِفْلَیْنِ شما را دو بهره میدهد مِنْ رَحْمَتِهِ از رحمت خود براي ایمان به پیامبر اسلام و
ص: 162
پیامبران قبل بعید نیست که پاداش بر دین گذشته خود به برکت اسلام بگیرند گر چه دین آنها منسوخ بود.
گفتهاند خطاب به نصاري زمان پیامبر است وَ یَجْعَلْ لَکُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ منظور از آن نور همین است که در این قسمت بیان میکند
یَسْعی نُورُهُمْ یا هدایتی که به وسیله آن رهسپار بهشت میشوند لِئَلَّا یَعْلَمَ تا بدانند که (لا) زائد است دلیل آن اینست که (لیعلم،
صفحه 104 از 211
قرائت شده) لکی یعلم و لان یعلم به ادغام نون در یا است أَهْلُ الْکِتابِ أَلَّا یَقْدِرُونَ عَلی شَیْءٍ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ یعنی آنها نائل به چیزي
از فضل خدا نمیشوند زیرا آنها ایمان به پیامبرش نیاوردهاند و بهرهبرداري از فضل خدا مشروط به ایمان به پیامبر صلی الله علیه و
آله است چه برسد که پیامبري را اختصاص بدهند به هر کس که میخواهند بعضی گفتهاند (لا) زائد نیست و معنی این طور است
که تا اهل کتاب معتقد نشوند که پیامبر و مؤمنین قدرت بر چیزي از فضل خدا ندارند و نائل به آن نمیشوند وَ أَنَّ الْفَضْلَ عطف به
لِئَلَّا یَعْلَمَ.
إلی » إِنَّ الَّذِینَ یُحَادُّونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ کُبِتُوا کَما کُبِتَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ قَدْ أَنْزَلْنا آیاتٍ بَیِّناتٍ وَ لِلْکافِرِینَ عَذابٌ مُهِینٌ :«58» المجادلۀ
أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ تَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ ما هُمْ مِنْکُمْ وَ لا مِنْهُمْ وَ یَحْلِفُونَ عَلَی الْکَ ذِبِ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ* أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ عَذاباً :« قوله
اسْتَحْوَذَ عَلَیْهِمُ الشَّیْطانُ :« إلی قوله » شَدِیداً إِنَّهُمْ ساءَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ* اتَّخَ ذُوا أَیْمانَهُمْ جُنَّۀً فَ َ ص دُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ فَلَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ
فَأَنْساهُمْ ذِکْرَ اللَّهِ أُولئِکَ حِزْبُ الشَّیْطانِ أَلا إِنَّ حِزْبَ الشَّیْطانِ هُمُ الْخاسِرُونَ* إِنَّ الَّذِینَ یُحَادُّونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِکَ فِی الْأَذَلِّینَ*
.21 - کَتَبَ اللَّهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَ رُسُلِی إِنَّ اللَّهَ قَوِيٌّ عَزِیزٌ 5
یعنی خوار شدهاند « کُبِتُوا » و در باره آیه إِنَّ الَّذِینَ یُحَادُّونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ آنها که دشمنی با خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله میورزند
یا هلاك شدهاند.
أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ تَوَلَّوْا یعنی دوست میدارند گروهی را که خدا بر آنها خشم گرفته منظور یهودان است ما هُمْ مِنْکُمْ وَ لا مِنْهُمْ زیرا
آنها موافقند و بین مؤمنین و کفار در رفت و آمدند وَ یَحْلِفُونَ عَلَی الْکَ ذِبِ ادعاي اسلام میکنند و قسم میخورند با اینکه خود
میدانند دروغ میگویند روایت شده که روزي پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در یکی از خانههاي خود بود فرمود هم اکنون مردي
وارد میشود که دلش دل یک ستمکار است و با
ص: 163
دیده شیطان مینگرد. در این موقع عبد الله بن نتیل منافق وارد شد که چشمهاي آبی داشت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به او
فرمود چرا تو و یارانت مرا ناسزا میگوئید. قسم خورد چنین نکردهام دوستان خود را آورد آنها نیز قسم خوردند این آیه نازل شد.
اتَّخَ ذُوا أَیْمانَهُمْ قسمهاي خود را وسیله حفظ جان و مال خویش قرار میدهند فَصَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ چون خود را در پناه اسلام قرار
داده بودند و از خویش آسوده بودند سعی در انحراف مردم از اسلام داشتند اسْتَحْوَذَ عَلَیْهِمُ الشَّیْطانُ شیطان بر آنها مسلط شده.
قَدْ کانَتْ لَکُمْ أُسْوَةٌ حَسَ نَۀٌ فِی إِبْراهِیمَ وَ الَّذِینَ مَعَهُ إِذْ قالُوا لِقَوْمِهِمْ إِنَّا بُرَآؤُا مِنْکُمْ وَ مِمَّا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ کَفَرْنا :«60» الممتحنۀ
بِکُمْ وَ بَدا بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمُ الْعَداوَةُ وَ الْبَغْضاءُ أَبَداً حَتَّی تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَحْدَهُ إِلَّا قَوْلَ إِبْراهِیمَ لِأَبِیهِ لَأَسْتَغْفِرَنَّ لَکَ وَ ما أَمْلِکُ لَکَ مِنَ اللَّهِ مِنْ
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ قَدْ یَئِسُوا مِنَ :« إلی قوله » شَیْءٍ رَبَّنا عَلَیْکَ تَوَکَّلْنا وَ إِلَیْکَ أَنَبْنا وَ إِلَیْکَ الْمَصِ یرُ
.13 - الْآخِرَةِ کَما یَئِسَ الْکُفَّارُ مِنْ أَصْحابِ الْقُبُورِ 4
وَ إِذْ قالَ عِیسَ ی ابْنُ مَرْیَمَ یا بَنِی إِسْرائِیلَ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ مُ َ ص دِّقاً لِما بَیْنَ یَدَيَّ مِنَ التَّوْراةِ وَ مُبَشِّراً بِرَسُولٍ یَأْتِی مِنْ :«61» الصف
بَعْدِي اسْمُهُ أَحْمَدُ فَلَمَّا جاءَهُمْ بِالْبَیِّناتِ قالُوا هذا سِحْرٌ مُبِینٌ* وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَري عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ وَ هُوَ یُدْعی إِلَی الْإِسْلامِ وَ اللَّهُ لا
یَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ* یُرِیدُونَ لِیُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ* هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدي وَ دِینِ
.9 - الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ 6
. سوره جمعه شماره 62
هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولًا مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَ ۀَ وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی :«62» الجمعۀ
قُلْ یا أَیُّهَا الَّذِینَ هادُوا إِنْ زَعَمْتُمْ أَنَّکُمْ أَوْلِیاءُ لِلَّهِ مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ* وَ لا یَتَمَنَّوْنَهُ :« إلی قوله » ضَلالٍ مُبِینٍ
أَبَداً بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِالظَّالِمِینَ* قُلْ إِنَّ الْمَوْتَ الَّذِي تَفِرُّونَ مِنْهُ فَإِنَّهُ مُلاقِیکُمْ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلی عالِمِ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ
صفحه 105 از 211
.8 - فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ 2
إِذا جاءَكَ الْمُنافِقُونَ إلی آخر السورة. :«63» المنافقون
و در باره آیه لا تَتَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ (دوستی نکنید با گروهی که خدا بر آنها خشم گرفته) مینویسد یعنی تمام کفار یا
یهود چون این آیه روایت شده است که در باره
ص: 164
عدهاي از فقراء مسلمان نازل شده که ارتباط با یهودان داشتند تا از آنها چیزي نصیبشان بشود قَدْ یَئِسُوا مِنَ الْآخِرَةِ مایوس از آخرت
هستند چون کافر به آن میباشند یا چون میدانند در آخرت بهرهاي ندارند. بواسطه دشمنی که ورزیدند با پیامبري که بشارت داده
شده توسط تورات خودشان و مؤید به معجزات است.
کَما یَئِسَ الْکُفَّارُ مِنْ أَصْحابِ الْقُبُورِ چنانچه کافران از مردهها مایوسند که محشور شوند یا ثواب به آنها داده شود یا از آنها بهرهاي
بگیرند.
مرحوم طبرسی در باره آیه هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ مینویسد یعنی در عرب و مردمی بیسواد بودند. پیامبري به سوي آنها فرستاده
نشده بود. گفتهاند منظور اهل مکه است زیرا به مکهام القري میگفتند وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَ ۀَ به آنها کتاب یعنی قرآن و
حکمت یعنی شرایع میآموزد. گفتهاند حکمت شامل کتاب و سنت و هر چه خدا اراده نموده میشود قُلْ یا أَیُّهَا الَّذِینَ هادُوا بگو
اي یهودان إِنْ زَعَمْتُمْ أَنَّکُمْ أَوْلِیاءُ لِلَّهِ اگر خیال میکنید شما دوست خدا هستید و خدا یاریتان میکند. مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ
إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ اگر شما فرزندان خدا و دوستان او هستید آرزوي مرگ کنید زیرا مرگ شما را به او میرساند روایت شده که
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود اگر آرزوي مرگ میکردند همهشان میمردند.
أَ لَمْ یَأْتِکُمْ نَبَأُ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ قَبْلُ فَذاقُوا وَبالَ أَمْرِهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ* ذلِکَ بِأَنَّهُ کانَتْ تَأْتِیهِمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَقالُوا :«64» التغابن
فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ النُّورِ الَّذِي أَنْزَلْنا وَ اللَّهُ بِما :« إلی قوله تعالی » أَ بَشَرٌ یَهْدُونَنا فَکَفَرُوا وَ تَوَلَّوْا وَ اسْتَغْنَی اللَّهُ وَ اللَّهُ غَنِیٌّ حَمِیدٌ
.12 - وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّیْتُمْ فَإِنَّما عَلی رَسُولِنَا الْبَلاغُ الْمُبِینُ 5 :« إلی قوله » تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ
الَّذِینَ آمَنُوا قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَیْکُمْ ذِکْراً* رَسُولًا یَتْلُوا عَلَیْکُمْ آیاتِ اللَّهِ مُبَیِّناتٍ لِیُخْرِجَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ مِنَ :«65» الطلاق
الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ وَ مَنْ
. سوره منافقون شماره 63
11 إلی آخر السورة. - أَحْسَنَ اللَّهُ لَهُ رِزْقاً 10
. سوره ملک شماره 67
هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ ذَلُولًا فَامْشُوا فِی مَناکِبِها وَ کُلُوا مِنْ رِزْقِهِ وَ :«67» الملک
ص: 165
إِلَیْهِ النُّشُورُ* أَ أَمِنْتُمْ مَنْ فِی السَّماءِ أَنْ یَخْسِفَ بِکُمُ الْأَرْضَ فَإِذا هِیَ تَمُورُ* أَمْ أَمِنْتُمْ مَنْ فِی السَّماءِ أَنْ یُرْسِلَ عَلَیْکُمْ حاصِ باً فَسَ تَعْلَمُونَ
کَیْفَ نَذِیرِ* وَ لَقَدْ کَذَّبَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَکَیْفَ کانَ نَکِیرِ* أَ وَ لَمْ یَرَوْا إِلَی الطَّیْرِ فَوْقَهُمْ صافَّاتٍ وَ یَقْبِضْنَ ما یُمْسِکُهُنَّ إِلَّا الرَّحْمنُ إِنَّهُ
بِکُ لِّ شَیْءٍ بَصِ یرٌ* أَمَّنْ هذَا الَّذِي هُوَ جُنْدٌ لَکُ مْ یَنْصُ رُکُمْ مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ إِنِ الْکافِرُونَ إِلَّا فِی غُرُورٍ* أَمَّنْ هذَا الَّذِي یَرْزُقُکُمْ إِنْ
أَمْسَکَ رِزْقَهُ بَلْ لَجُّوا فِی عُتُوٍّ وَ نُفُورٍ* أَ فَمَنْ یَمْشِی مُکِبا عَلی وَجْهِهِ أَهْدي أَمَّنْ یَمْشِی سَوِیا عَلی صِ راطٍ مُسْتَقِیمٍ* قُلْ هُوَ الَّذِي
قُلْ أَ :« إلی قوله » أَنْشَأَکُمْ وَ جَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ الْأَفْئِدَةَ قَلِیلًا ما تَشْکُرُونَ* قُلْ هُوَ الَّذِي ذَرَأَکُمْ فِی الْأَرْضِ وَ إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ
.30 - رَأَیْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ ماؤُکُمْ غَوْراً فَمَنْ یَأْتِیکُمْ بِماءٍ مَعِینٍ 15
بیضاوي در باره آیه قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَیْکُمْ ذِکْراً رَسُولًا مینویسد یعنی جبرئیل بواسطه اینکه زیاد ذکر او میشود یا براي اینکه ذکر را
صفحه 106 از 211
میآورد که قرآن است. یا چون در سماوات مذکور است یا صاحب ذکر است یعنی شرافت یا منظور محمد صلی الله علیه و آله
است بواسطه مواظبتی که از قرآن میکند و یا تبلیغ مینماید و از ارسال به انزال تعبیر شده یا بواسطه اینکه او واسطه انزال وحی
است و بدل از او به رسول آورده براي بیان کردن یا منظور قرآن است.
(رسولا) منصوب به فعل مقتدر مانند (ارسل یا ذکر) است و رسول مفعول آن است یا بدل از آن بنا بر اینکه به معنی رسالت باشد.
در باره آیه هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ ذَلُولًا یعنی زمین را نرم کرد تا براي شما ساده باشد استفاده از آن فَامْشُوا فِی مَناکِبِها راه بروید
در اطراف آن یا کوههایش فَإِذا هِیَ تَمُورُ ناگهان مضطرب میشود کَیْفَ نَذِیرِ ترسانیدن من چگونه است فَکَیْفَ کانَ نَکِیرِ چگونه
است انکار من بر آنها به انزال عذاب صافَّاتٍ یعنی بالهاي خود را گشادهاند در آسمان هنگام پرواز زیرا وقتی بال میگشایند راست
نگه میدارند سینههاي خود را وَ یَقْبِضْنَ و به هم میچسبانند وقتی بالها را به پهلوي خود میزنند گاه گاه تا قدرت بر حرکت پیدا
کنند ما یُمْسِکُهُنَّ در آسمان آنها را نگه نمیدارد بر خلاف طبع که باید به زمین بیافتند إِلَّا الرَّحْمنُ جز خداي رحمان که رحمتش
همه چیز را فرا گرفته. که آنها را به صورتهائی مطابق با حرکت در آسمان آفریده أَمَّنْ هذَا الَّذِي هُوَ جُنْدٌ لَکُمْ منظور بتها است.
ص: 166
إِنْ أَمْسَکَ رِزْقَهُ یعنی باران نفرستد و سایر لوازمی که موجب روزي میشود أَ فَمَنْ یَمْشِی مُکِبا عَلی وَجْهِهِ یعنی کسی که پیوسته بر
زمین میافتد بواسطه ناهمواري راه به همین جهت قسمت مقابل آن را ذکر نموده أَمَّنْ یَمْشِی سَوِیا یعنی یا کسی که راه میرود سالم
از لغزش و راست عَلی صِ راطٍ مُسْتَقِیمٍ راهی که صاف و مرتب است. این مثالی است براي مشرك و موحد که در طریق زندگی و
دین حرکت میکنند. گفتهاند منظور از مکب کور است و از سوي، بینا گفته شده من یَمْشِی مُکِبا کسی است که بصورت در آتش
جهنم میافتد أَمَّنْ یَمْشِی سَوِیا کسی که با پاهاي خود به جانب بهشت رهسپار میگردد.
إِنْ أَصْبَحَ ماؤُکُمْ غَوْراً در زمین فرو رود بطوري که نتوان آن را بیرون کشید فَمَنْ یَأْتِیکُمْ بِماءٍ مَعِینٍ چه کسی آب جاري یا آشکار و
قابل بهرهاي براي شما میآورد.
ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ* ما أَنْتَ بِنِعْمَۀِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ* وَ إِنَّ لَکَ لَأَجْراً غَیْرَ مَمْنُونٍ* وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ* فَسَتُبْصِ رُ وَ :«68» القلم
یُبْصِ رُونَ بِأَیِّکُمُ الْمَفْتُونُ* إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِیلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ* فَلا تُطِعِ الْمُکَذِّبِینَ* وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَیُدْهِنُونَ*
وَ لا تُطِعْ کُلَّ حَلَّافٍ مَهِینٍ* هَمَّازٍ مَشَّاءٍ بِنَمِیمٍ* مَنَّاعٍ لِلْخَیْرِ مُعْتَدٍ أَثِیمٍ* عُتُلٍّ بَعْدَ ذلِکَ زَنِیمٍ* أَنْ کانَ ذا مالٍ وَ بَنِینَ* إِذا تُتْلی عَلَیْهِ
أَ فَنَجْعَلُ الْمُسْلِمِینَ کَالْمُجْرِمِینَ* ما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ* أَمْ لَکُمْ کِتابٌ :« إلی قوله » آیاتُنا قالَ أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ* سَنَسِمُهُ عَلَی الْخُرْطُومِ
فِیهِ تَدْرُسُونَ* إِنَّ لَکُمْ فِیهِ لَما تَخَیَّرُونَ* أَمْ لَکُمْ أَیْمانٌ عَلَیْنا بالِغَۀٌ إِلی یَوْمِ الْقِیامَۀِ إِنَّ لَکُمْ لَما تَحْکُمُونَ* سَلْهُمْ أَیُّهُمْ بِذلِکَ زَعِیمٌ* أَمْ
فَذَرْنِی وَ مَنْ یُکَ ذِّبُ بِهذَا الْحَدِیثِ سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَیْثُ لا یَعْلَمُونَ* وَ :« إلی قوله » لَهُمْ شُرَکاءُ فَلْیَأْتُوا بِشُرَکائِهِمْ إِنْ کانُوا صادِقِینَ
وَ إِنْ یَکادُ الَّذِینَ کَفَرُوا :« إلی قوله » أُمْلِی لَهُمْ إِنَّ کَیْدِي مَتِینٌ* أَمْ تَسْئَلُهُمْ أَجْراً فَهُمْ مِنْ مَغْرَمٍ مُثْقَلُونَ* أَمْ عِنْدَهُمُ الْغَیْبُ فَهُمْ یَکْتُبُونَ
.52 - لَیُزْلِقُونَکَ بِأَبْصارِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّکْرَ وَ یَقُولُونَ إِنَّهُ لَمَجْنُونٌ* وَ ما هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ لِلْعالَمِینَ 1
(ن) از اسمهاي حروف تهجی است گفتهاند اسم ماهی است و مراد جنس ماهی است یا مراد یهموت است که زمین روي آن قرار
دارد یا دوات است زیرا بعضی از ماهیها چیز سیاهی از آنها خارج میشود که با آن مینویسند وَ الْقَلَمِ که با آن مینویسند و یا با
آن خط مینهند بواسطه فایده زیاد به آن قسم خورده وَ ما یَسْطُرُونَ و آنچه مینویسند. ما أَنْتَ
ص: 167
بِنِعْمَ ۀِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ جمله جواب قسم است یعنی تو دیوانه نیستی خدایت نعمت نبوت و کمال درایت را عنایت فرموده وَ إِنَّ لَکَ
لَأَجْراً بواسطه تحمل ناراحتیها یا تبلیغ غَیْرَ مَمْنُونٍ یعنی فنا ناپذیر. یا منت نهاده شده بر تو بوسیله آن اجر از جانب مردم بِأَیِّکُمُ الْمَفْتُونُ
کدامیک به جنون فریفته شده و با زائد است یا معنی اینست که کدام یک دیوانه هستند.
صفحه 107 از 211
ممکن است مفتون مصدر باشد مانند معقول و مجلود یعنی کدامیک از دو گروه مجنون هستند مؤمنین یا کافران و در کدامیک
یافت میشود کسی که این اسم بر او صادق است وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَیُدْهِنُونَ دوست دارند تو با آنها مماشات کنی از شرك جلوگیري
نکنی و موافق با خواسته آنها حرکت کنی آنها نیز از طعن و بدگوئی دست بردارند لا تُطِعْ کُلَّ حَلَّافٍ مَهِینٍ پیرو هر قسم خور زیاد
پیوسته سخنچینی از این آن میکند. مَنَّاعٍ لِلْخَیْرِ مردم را از کار نیک باز میدارد که « مَشَّاءٍ بِنَمِیمٍ » عیبجو « هَمَّازٍ » که پست است نشو
ستمکار درشت « عُتُلٍّ » ایمان آورد یا انفاق کند و عمل صالح انجام دهد. مُعْتَدٍ أَثِیمٍ زیاد ستم روا میدارد و گناه فراوان میکند
خواست بَعْدَ ذلِکَ زَنِیمٍ بعد از این همه عیوب پست فطرت است.
گفتهاند منظور ولید بن مغیره است که پس از 18 سال از تولدش پدرش او را فرزند خود نامید. بعضی گفتهاند. اخنس بن شریق
است که از قبیله ثقیف است ولی در عداد قبیله زهره به شمار میرود أَنْ کانَ ذا مالٍ و بین إِذا تُتْلی عَلَیْهِ آیاتُنا قالَ أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ
چون ثروتمند و داراي فرزندان زیاد است از غرور آیات ما را میگوید داستانهاي گذشته است ولی عامل در اذا معنی قال است نه
باشد یعنی اطاعت نکن زیرا چنین است. « لا تُطِعْ » خود او زیرا ما بعد شرط عمل در ما قبل نمیکند ممکن است علت براي
سَنَسِمُهُ عَلَی الْخُرْطُومِ بینی او را داغ میگذاریم. ولید بن مغیره در جنگ بدر جراحتی بر بینی برداشت که اثرش باقی ماند بعضی
گفتهاند کنایه از اینست که او را ذلیل و خوار میکنم یا صورتش را روز قیامت سیاه خواهیم کرد. إِنَّ لَکُمْ فِیهِ لَما تَخَیَّرُونَ یعنی
قرارداد خیلی « بالِغَۀٌ » براي شما هست آنچه انتخاب کنید و مایل باشید. أَمْ لَکُمْ أَیْمانٌ عَلَیْنا یا ما قسم خوردهایم و قرارداد بستهایم
محکم إِلی یَوْمِ الْقِیامَۀِ یعنی براي شما ثابت باشد تا روز قیامت که از عهده آن خارج نشویم و در آن روز با شما حکومت کنیم.
یعنی قسمی و قراري که برسد به آن إِنَّ لَکُمْ لَما تَحْکُمُونَ جمله جواب « او ببالغه »
ص: 168
قسم است سَلْهُمْ أَیُّهُمْ بِذلِکَ زَعِیمٌ کدامیک ادعاي این حکم را میکند أَمْ لَهُمْ شُرَکاءُ یا آنها در این حکم فَلْیَأْتُوا بِشُرَکائِهِمْ إِنْ
کانُوا صادِقِینَ شرکاء خود را بیاورند اگر راست میگویند زیرا لا اقل تقلید کردهاند سَنَسْتَدْرِجُهُمْ به زودي آنها را به عذاب نزدیک
میکنیم درجه درجه به مهلت دادن و ادامه صحت جسم و افزایش نعمت إِنَّ کَیْدِي مَتِینٌ کسی نمیتواند جلو نقشه مرا بگیرد نام
انعام خدا کم کم کید گذاشته شده زیرا بصورت کید است وَ إِنْ یَکادُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَیُزْلِقُونَکَ بِأَبْصارِهِمْ یعنی آنها بواسطه شدت
عداوت با تو با گوشه چشم از کمال خشم نگاه میکنند میخواهند تو را به زمین بزنند و هدف تیر خود قرار دهند.
فَلا أُقْسِمُ بِما تُبْصِرُونَ وَ ما لا تُبْصِرُونَ* إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ* وَ ما هُوَ بِقَوْلِ شاعِرٍ قَلِیلًا ما تُؤْمِنُونَ* وَ لا بِقَوْلِ کاهِنٍ قَلِیلًا :«69» الحاقۀ
ما تَذَکَّرُونَ* تَنْزِیلٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ* وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنا بَعْضَ الْأَقاوِیلِ* لَأَخَ ذْنا مِنْهُ بِالْیَمِینِ* ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتِینَ* فَما مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ
عَنْهُ حاجِزِینَ* وَ إِنَّهُ لَتَذْکِرَةٌ لِلْمُتَّقِینَ* وَ إِنَّا لَنَعْلَمُ أَنَّ مِنْکُمْ مُکَذِّبِینَ* وَ إِنَّهُ لَحَسْرَةٌ عَلَی الْکافِرِینَ* وَ إِنَّهُ لَحَقُّ الْیَقِینِ* فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ
.52 - الْعَظِیمِ 39
فَلا أُقْسِمُ بِرَبِّ الْمَشارِقِ وَ الْمَغارِبِ إِنَّا لَقادِرُونَ* عَلی أَنْ نُبَدِّلَ خَیْراً مِنْهُمْ وَ ما نَحْنُ بِمَسْبُوقِینَ* فَذَرْهُمْ یَخُوضُوا وَ :«70» المعارج
.42 - یَلْعَبُوا حَتَّی یُلاقُوا یَوْمَهُمُ الَّذِي یُوعَدُونَ 40
. وَ قالُوا لا تَذَرُنَّ آلِهَتَکُمْ وَ لا تَذَرُنَّ وَ  دا وَ لا سُواعاً وَ لا یَغُوثَ وَ یَعُوقَ وَ نَسْراً 23 :«71» نوح
قُلْ إِنَّما أَدْعُوا رَبِّی وَ لا أُشْرِكُ بِهِ أَحَ داً* قُلْ إِنِّی لا أَمْلِکُ لَکُمْ ضَ  را وَ لا رَشَ داً* قُلْ إِنِّی لَنْ یُجِیرَنِی مِنَ اللَّهِ أَحَ دٌ وَ لَنْ :«72» الجن
.« إلی آخر السورة » 23 - أَجِدَ مِنْ دُونِهِ مُلْتَحَداً* إِلَّا بَلاغاً مِنَ اللَّهِ وَ رِسالاتِهِ 20
وَ اذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ وَ تَبَتَّلْ إِلَیْهِ تَبْتِیلًا* رَبُّ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ فَاتَّخِ ذْهُ وَکِیلًا* وَ اصْ بِرْ عَلی ما یَقُولُونَ وَ :«73» المزمل
إِنَّا أَرْسَلْنا إِلَیْکُمْ رَسُولًا شاهِداً عَلَیْکُمْ کَما أَرْسَلْنا إِلی :« إلی قوله » اهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِیلًا* وَ ذَرْنِی وَ الْمُکَذِّبِینَ أُولِی النَّعْمَۀِ وَ مَهِّلْهُمْ قَلِیلًا
.19 - إِنَّ هذِهِ تَذْکِرَةٌ فَمَنْ شاءَ اتَّخَذَ إِلی رَبِّهِ سَبِیلًا 8 :« إلی قوله » فِرْعَوْنَ رَسُولًا
صفحه 108 از 211
در باره آیه بِما تُبْصِ رُونَ وَ ما لا تُبْصِ رُونَ یعنی آنچه دیده میشود و آنچه غیب و نادیدنی است و این شامل خدا و تمام مخلوقات
میشود وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنا بَعْضَ الْأَقاوِیلِ.
ص: 169
افتراء را تقول نامیده زیرا سخن ناصحیح است لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْیَمِینِ جانب راستش را میگیریم ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتِینَ بعد رگهاي دلش
را قطع میکنیم با گردن زدن. و این مجسم نمودن هلاك دوست بصورتی که پادشاهان با دشمنان خویش میکنند. جلاد با دست
راست او را میگیرد با شمشیر گردنش را میزند بعضی گفتهاند (یمین) به معنی نیرو است فَما مِنْکُمْ مِنْ أَحَ دٍ عَنْهُ حاجِزِینَ هیچ
کدام نمیتوانند جلو (قتل) یا مقتول را بگیرند.
وَ إِنَّهُ لَحَسْرَةٌ عَلَی الْکافِرِینَ زمانی که ببیند ثواب مؤمنین کافران حسرت میخورند وَ إِنَّهُ لَحَقُّ الْیَقِینِ یقینی است که شک بردار
نیست.
در باره آیه عَلی أَنْ نُبَدِّلَ خَیْراً مِنْهُمْ یعنی آنها را هلاك کنیم و مردمی بهتر از آنها بیاوریم یا به محمد صلی الله علیه و آله به جاي
شما بهتري را بدهیم که انصارند وَ لَنْ أَجِ دَ مِنْ دُونِهِ مُلْتَحَ داً به جز خدا پناهی نمییابم إِلَّا بَلاغاً مِنَ اللَّهِ استثناء از لا أَمْلِکُ است یا
معنی آن اینست که نمیرسم رسیدنی و جملات ما قبل دلیل جواب است و رِسالاتِهِ عطف به بلاغا میباشد.
وَ تَبَتَّلْ إِلَیْهِ تَبْتِیلًا یعنی منقطع شو به جانب خدا با عبادت و نفس خود را از ما سوي الله جدا کن وَ اهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِیلًا از آنها دوري
بگزین و نزدیکشان مشو و کار آنها را به خدا واگذار أُولِی النَّعْمَۀِ یعنی ثروتمندان که منظور سران قریشند.
ذَرْنِی وَ مَنْ خَلَقْتُ وَحِیداً* وَ جَعَلْتُ لَهُ مالًا مَمْدُوداً* وَ بَنِینَ شُهُوداً* وَ مَهَّدْتُ لَهُ :« إلی قوله » یا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ* قُمْ فَأَنْذِرْ :«74» المدثر
تَمْهِیداً* ثُمَّ یَطْمَعُ أَنْ أَزِیدَ* کَلَّا إِنَّهُ کانَ لِآیاتِنا عَنِیداً* سَأُرْهِقُهُ صَ عُوداً* إِنَّهُ فَکَّرَ وَ قَدَّرَ* فَقُتِلَ کَیْفَ قَدَّرَ* ثُمَّ قُتِلَ کَیْفَ قَدَّرَ* ثُمَّ
وَ ما هِیَ إِلَّا :« إلی قوله » نَظَرَ* ثُمَّ عَبَسَ وَ بَسَرَ* ثُمَّ أَدْبَرَ وَ اسْتَکْبَرَ* فَقالَ إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ یُؤْثَرُ* إِنْ هذا إِلَّا قَوْلُ الْبَشَرِ* سَأُصْلِیهِ سَ قَرَ
ذِکْري لِلْبَشَرِ* کَلَّا وَ الْقَمَرِ* وَ اللَّیْلِ إِذْ أَدْبَرَ* وَ الصُّبْحِ إِذا أَسْفَرَ* إِنَّها لَإِحْدَي الْکُبَرِ* نَذِیراً لِلْبَشَرِ* لِمَنْ شاءَ مِنْکُمْ أَنْ یَتَقَدَّمَ أَوْ یَتَأَخَّرَ
فَما لَهُمْ عَنِ التَّذْکِرَةِ مُعْرِضِ ینَ* کَأَنَّهُمْ حُمُرٌ مُسْتَنْفِرَةٌ* فَرَّتْ مِنْ قَسْوَرَةٍ* بَلْ یُرِیدُ کُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ أَنْ یُؤْتی صُ حُفاً مُنَشَّرَةً* :« إلی قوله »
.56 - کَلَّا بَلْ لا یَخافُونَ الْآخِرَةَ* کَلَّا إِنَّهُ تَذْکِرَةٌ فَمَنْ شاءَ ذَکَرَهُ* وَ ما یَذْکُرُونَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ هُوَ أَهْلُ التَّقْوي وَ أَهْلُ الْمَغْفِرَةِ 1
لا تُحَرِّكْ بِهِ لِسانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ* إِنَّ عَلَیْنا جَمْعَهُ وَ قُرْآنَهُ* فَإِذا قَرَأْناهُ فَاتَّبِعْ :«75» القیامۀ
ص: 170
قُرْآنَهُ* ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا بَیانَهُ* کَلَّا بَلْ تُحِبُّونَ الْعاجِلَۀَ* وَ تَذَرُونَ الْآخِرَةَ
.21 -16
إِنَّ هؤُلاءِ یُحِبُّونَ الْعاجِلَۀَ :« إلی قوله » إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ تَنْزِیلًا* فَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ وَ لا تُطِعْ مِنْهُمْ آثِماً أَوْ کَفُوراً :«76» الدهر
وَ یَذَرُونَ وَراءَهُمْ یَوْماً ثَقِیلًا* نَحْنُ خَلَقْناهُمْ وَ شَ دَدْنا أَسْرَهُمْ وَ إِذا شِئْنا بَدَّلْنا أَمْثالَهُمْ تَبْدِیلًا* إِنَّ هذِهِ تَذْکِرَةٌ فَمَنْ شاءَ اتَّخَذَ إِلی رَبِّهِ
.29 - سَبِیلًا 23
.« إلی آخر السورة » أَ لَمْ نَخْلُقْکُمْ مِنْ ماءٍ مَهِینٍ 20 :«77» المرسلات
.« إلی آخر السورة » أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ مِهاداً 6 :«78» النبأ
أَ أَنْتُمْ أَشَ دُّ خَلْقاً أَمِ السَّماءُ بَناها* رَفَعَ سَمْکَها فَسَوَّاها* وَ أَغْطَشَ لَیْلَها وَ أَخْرَجَ ضُ حاها* وَ الْأَرْضَ بَعْدَ ذلِکَ دَحاها* :«79» النازعات
.33 - أَخْرَجَ مِنْها ماءَها وَ مَرْعاها وَ الْجِبالَ أَرْساها* مَتاعاً لَکُمْ وَ لِأَنْعامِکُمْ 28
.« إلی آخر السورة » عَبَسَ وَ تَوَلَّی :«80» عبس
ذَرْنِی وَ مَنْ خَلَقْتُ وَحِیداً این آیه در باره ولید بن مغیره نازل شده یعنی مرا تنها واگذار با آن کس که آفریدهام ترا کفایت میکنم
صفحه 109 از 211
(وَحِیداً) یا حال از (یاي ذرنی) است و حال (ت) خلقت که یعنی او را تنها آفریدهام کسی که در آفریدن او با من شریک نبوده یا
حال از ضمیر موصول محذوف است یعنی او را تنها و بدون مال و فرزند آفریدم یا منظورش سرزنش اوست چون به همین لقب او
را ملقب کرده بودند یعنی معنی اینست که او در شرارت بینظیر و تنها است یا از پدرش وَ جَعَلْتُ لَهُ مالًا مَمْدُوداً و برایش مال زیاد
دادم یا پیوسته رو به افزایش میرفت داراي کشت و زرع و گاو و گوسفند و تجارت بود وَ بَنِینَ شُهُوداً فرزندانی در مکه داشت که
از دیدار آنها بهرهمند میشد و لازم نبود رنج سفر در طلب روزي بکشند از مال پدر بهرهمند بودند و آنها را به کار هم وانمیداشت
چون خدمتکار زیاد داشت و یا در مجالس از حضور فرزندان خود که زیبا بودند افتخار میکرد.
گفتهاند ده فرزند داشت همه آنها یا بیشترشان مرد به شمار میرفتند سه نفر آنها مسلمان شدند خالد، عماره، هشام وَ مَهَّدْتُ لَهُ
تَمْهِیداً ریاست و موقعیت را برایش آماده کردم بطوري که او را ریحانه قریش یا وحید لقب داده بودند که تنها او شایسته ریاست و
بزرگواري است ثُمَّ یَطْمَعُ أَنْ أَزِیدَ باز هم طمع داشت که اضافه کنم. استعباد از طمع اوست یا بواسطه اینکه بیش از آن نمیشد و یا
اینکه شخص کافر و مخالف منعم شایسته بیش از آن
ص: 171
نبود به همین جهت میفرماید کَلَّا إِنَّهُ کانَ لِآیاتِنا عَنِیداً که او را از طمع باز میدارد و دلیل بر این باز داشتن است بر سبیل استیناف
که آیات منعم را منکر و معاند است گفتهاند پس از آمدن این آیات پیوسته از ثروتش کاسته میشد تا هلاك گردید.
سَأُرْهِقُهُ صَ عُوداً بزودي او را وارد گردنه بسی صعب العبور خواهیم کرد و این مثل است براي گرفتاریهایی که با آن روبرو است از
امام (ع) نقل شده که صعود کوهی از آتش که هفتاد خریف طول میکشد بالا رفتن بر آن بعد سرازیر میشود بهمین صورت تا
ابد.
(إِنَّهُ فَکَّرَ وَ قَدَّرَ) دلیل این تهدید است یا بیان دشمنی او است او اندیشید در مورد عیبجوئی از قرآن و فکر کرد چه میگوید فَقُتِلَ
کَیْفَ قَدَّرَ تعجب از اندیشه اوست که او را مسخره میگیرد یا منظور اینست که نهایتترین مطلبی که میتوانستند در باره قرآن
نسبت دهند همین بود که استفاده از این بیان میشود قتله الله ما اشجعه.
روایت شده که او از کنار پیامبر صلی الله علیه و آله رد میشد و آن جناب مشغول خواندن سوره حم سجده بود پیش یاران خود
آمد و گفت هم اکنون از محمد صلی الله علیه و آله سخنی شنیدم که شباهت به سخنان بشر و جنیان نداشت بسیار دلپذیر و زیبا
بود، پر فایده و با برکت و فنا ناپذیر و غیر قابل رد (جملات او این است) ان له لحلاوة و ان علیه لطلاوة و ان اعلاه لمثمر و ان اسفله
لمغدق و ان لیعلو و لا یعلی قریش گفتند مغیره از دین برگشته. پس برادرش ابو جهل گفت من او را برمیگردانم پیش مغیره رفت
و با اندوه نشست و با او سخنانی گفت که تحت تاثیر قرار داد.
مغیره از جاي حرکت کرده گفت گمان میکنید محمد صلی الله علیه و آله دیوانه است هیچ آثار دیوانگی دارد مشاهده کردهاید؟
یا میگوئید کاهن است هیچ دیدهاید کهانت کند؟
یا خیال میکنید شاعر است؟ تا کنون دیدهاید شعري بگوید همه گفتند نه. گفت او ساحر است نمیبینید سخنانش بین زن و شوهر
و فرزند و غلامش جدائی میاندازد. قریش خوشحال شدند و با تعجب از او جدا گردیدند.
ثُمَّ قُتِلَ کَیْفَ قَدَّرَ تکرار شده براي مبالغه ثُمَّ نَظَرَ سپس اندیشید در باره قرآن ثُمَّ عَبَسَ صورتش در هم شد چون نمیدانست چه
بعد از حق « ثُمَّ أَدْبَرَ » ناراحت شد « وَ بَسَرَ » بگوید و عیبی در آن نمیدید. یا نگاه کرد به پیامبر صلی الله علیه و آله و در هم شد
اعراض
ص: 172
نمود یا از پیامبر صلی الله علیه و آله وَ اسْتَکْبَرَ و کبر ورزید از پیروي او إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ یُؤْثَرُ این سحري است که آموخته میشود وَ
صفحه 110 از 211
تنفر از کسی است که انکار قرآن را میکند یا انکاري است که متوجه « کَلَّا » ما هِیَ إِلَّا ذِکْري لِلْبَشَرِ نیست آن مگر تذکر براي بشر
شوند إِنَّها لَإِحْدَي الْکُبَرِ یکی از بلایاي بزرگ است. لِمَنْ شاءَ مِنْکُمْ أَنْ یَتَقَدَّمَ أَوْ یَتَأَخَّرَ یعنی تهدید است براي کسانی که امکان
سبقت در خیر دارند یا تخلف از آن را کَأَنَّهُمْ حُمُرٌ مُسْتَنْفِرَةٌ فَرَّتْ مِنْ قَسْوَرَةٍ تشبیه نموده آنها را در فرار از حق به الاغی که از ترس
شیر فرار کند.
بَلْ یُرِیدُ کُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ أَنْ یُؤْتی صُ حُفاً مُنَشَّرَةً نامههائی که باز کند و بخواند روایت شده که به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله
گفتند ما به تو ایمان نمیآوریم مگر اینکه براي هر کدام از ما نامهاي جداگانه بیاوري از جانب خدا که نوشته باشد. فلانی، از
محمد صلی الله علیه و آله پیروي کن.
لا تُحَرِّكْ بِهِ لِسانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ
یا محمد زبانت را حرکت مده که قرآن را با عجله بگیري مبادا از دست تو برود إِنَّ عَلَیْنا جَمْعَهُ وَ قُرْآنَهُ
« لا تُحَرِّكْ » ما قرآن را در سینه تو جمع میکنیم و قرائتش را در زبانت ثابت مینمائیم این علت نهی
است فَإِذا قَرَأْناهُ
وقتی به زبان جبرئیل بر تو خواندیم فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ
پیرو قرائت او باش و قرائتش را تکرار کن تا در حافظهات رسوخ کند ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا بَیانَهُ بر ما است بیان آنچه بر تو مشکل باشد از
معانی قرآن. گفتهاند خطاب یا انسان ذکر شده است معنی اینست که نامهاش را به دست او میدهند زبانش میگردد بواسطه سرعتی
که در خواندن آن دارد از ترس به او گفته میشود لا تُحَرِّكْ بِهِ لِسانَکَ
تعجل به بر ما است طبق وعدهاي که دادهایم اعمال تو را جمع کنیم و بخوانیم فَإِذا قَرَأْناهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ
وقتی جبرئیل قرآن را بر تو خواند تو پیروي کن از قرائتش و تکرار کن یا با اقرار و یا تفکر در آیات کار او را توضیح دهیم و
آشکار کنم با جزا و پاداش که به او میدهم.
وَ شَ دَدْنا أَسْرَهُمْ یعنی محکم کردیم ارتباط مفاصل او را با اعصاب وَ إِذا شِئْنا بَدَّلْنا أَمْثالَهُمْ تَبْدِیلًا وقتی بخواهیم آنها را هلاك
میکنیم و به جاي آنها گروه دیگري میآوریم، شبیه آنها باشند در خلقت و استحکام مفاصل یعنی در نشئه دیگر به همین جهت با
« إِذا »
ص: 173
آورده یا منظور یا دیگران را بجاي آنها میآوریم از اشخاص مطیع. (اذا) براي تحقق قدرت و قوت انگیزه است.
أَ لَمْ نَخْلُقْکُمْ مِنْ ماءٍ مَهِینٍ مگر شما را از نطفه پلید و بیارزش نیافریدیم فَجَعَلْناهُ فِی قَرارٍ مَکِینٍ قرار دادیم او را در رحم إِلی قَدَرٍ
مَعْلُومٍ به مقدار معینی که خداوند مقدر براي ولادت نموده فَقَدَرْنا یعنی ما قدرت داریم آن را برگردانیم فَنِعْمَ الْقادِرُونَ وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ
لِلْمُکَذِّبِینَ.
واي بر کسانی که تکذیب نمایند قدرت ما را بر آن، یا بر باز گرداندن آن أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ کِفاتاً مگر زمین را جمعکننده قرار
ندادیم أَحْیاءً وَ أَمْواتاً مردهها و زندهها را وَ جَعَلْنا فِیها رَواسِیَ شامِخاتٍ در زمین کوههاي بلند را ثابت گردانیدیم وَ أَسْقَیْناکُمْ ماءً
فُراتاً شما را از آب گوارا سیراب کردیم بوسیله آفرینش نهرها و چشمهها.
فَلا أُقْسِمُ بِالْخُنَّسِ* الْجَوارِ الْکُنَّسِ* وَ اللَّیْلِ إِذا عَسْعَسَ* وَ الصُّبْحِ إِذا تَنَفَّسَ* إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ* ذِي قُوَّةٍ عِنْدَ ذِي :«81» التکویر
الْعَرْشِ مَکِینٍ* مُطاعٍ ثَمَّ أَمِینٍ* وَ ما صاحِبُکُمْ بِمَجْنُونٍ* وَ لَقَدْ رَآهُ بِالْأُفُقِ الْمُبِینِ* وَ ما هُوَ عَلَی الْغَیْبِ بِ َ ض نِینٍ* وَ ما هُوَ بِقَوْلِ شَیْطانٍ
.29 - رَجِیمٍ* فَأَیْنَ تَذْهَبُونَ* إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ لِلْعالَمِینَ* لِمَنْ شاءَ مِنْکُمْ أَنْ یَسْتَقِیمَ* وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِینَ 15
.8 - یا أَیُّهَا الْإِنْسانُ ما غَرَّكَ بِرَبِّکَ الْکَرِیمِ* الَّذِي خَلَقَکَ فَسَوَّاكَ فَعَدَلَکَ فِی أَيِّ صُورَةٍ ما شاءَ رَکَّبَکَ 6 :«82» الانفطار
صفحه 111 از 211
فَلا أُقْسِمُ بِالشَّفَقِ* وَ اللَّیْلِ وَ ما وَسَقَ* وَ الْقَمَرِ إِذَا اتَّسَقَ* لَتَرْکَبُنَّ طَبَقاً عَنْ طَبَقٍ* فَما لَهُمْ لا یُؤْمِنُونَ* وَ إِذا قُرِئَ عَلَیْهِمُ :«84» الانشقاق
الْقُرْآنُ لا یَسْجُدُونَ* بَلِ الَّذِینَ کَفَرُوا یُکَذِّبُونَ* وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما یُوعُونَ* فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِیمٍ* إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ
.25 - أَجْرٌ غَیْرُ مَمْنُونٍ 16
.22 - بَلِ الَّذِینَ کَفَرُوا فِی تَکْذِیبٍ* وَ اللَّهُ مِنْ وَرائِهِمْ مُحِیطٌ* بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَجِیدٌ* فِی لَوْحٍ مَحْفُوظٍ 19 :«85» البروج
فَلا أُقْسِمُ بِالْخُنَّسِ قسم نمیخورم به ستارههاي رواجع و آن ستارهها غیر خورشید و ماه بقیه ستارگان هستند براي همین آنها را
موصوف به (الْجَوارِ الْکُنَّسِ) یعنی ستارگان
ص: 174
پنهان در نور خورشید وَ اللَّیْلِ إِذا عَسْعَسَ قسم به شب زمانی که با تاریکی خود روي آورد یا برود وَ الصُّبْحِ إِذا تَنَفَّسَ و قسم به
ملائکه از او « مُطاعٍ » صبح وقتی بردمد إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ قرآن سخن پیکی با شخصیت است یعنی جبرئیل (مَکِینٍ) داراي مقام
یعنی پیامبر اکرم صلی « لَقَدْ رَآهُ » ممکن است متصل به ما قبل یا ما بعد باشد « ثَمَّ » و امین بر وحی است « ثَمَّ أَمِینٍ » پیروي میکنند و
بر غیب آنچه توسط « عَلَی الْغَیْبِ » مشرق اعلی و ما هو محمد صلی الله علیه و آله نیست « بِالْأُفُقِ الْمُبِینِ » الله علیه و آله جبرئیل را دید
با ضاد خواندهاند یعنی بخیل نیست یعنی از تبلیغ و « بِضَنِینٍ » وحی مطلع میشود یا سایر غیوب متهم. نافع و عاصم و حمزه و ابن عامر
تعلیم خوددار نیست وَ ما هُوَ بِقَوْلِ شَیْطانٍ رَجِیمٍ این سخنان شیطانها نیست که استراق سمع کرده باشند و این رد میکند گفتار آنها
را که میگفتند کهانت و سحر است فَأَیْنَ تَذْهَبُونَ نسبت به گمراهی دادن راهی را که میپیمایند در امر پیامبر و قرآن مثل تو که
میگوئی به کسی که منحرف شده کجا میروي.
ما غَرَّكَ بِرَبِّکَ الْکَرِیمِ یعنی اي انسان چه چیز تو را جري کرده بر مخالفت با خداي کریمت الَّذِي خَلَقَکَ فَسَوَّاكَ فَعَدَلَکَ آن
خدائی که تو را متناسب و به اندازه لازم افراشته و نیروهاي لازم را در اختیارت گذاشته فِی أَيِّ صُورَةٍ ما شاءَ رَکَّبَکَ یعنی تو را
ترکیب نمود به هر صورتی که خواست (ما) زائد است.
فَلا أُقْسِمُ بِالشَّفَقِ قرمزي است که در افق مغرب دیده میشود وَ اللَّیْلِ وَ ما وَسَقَ و شب و آنچه جمع کرده آن را و پوشانده از
چهارپایان و چیزهاي دیگر. وَ الْقَمَرِ إِذَا اتَّسَقَ قسم به ماه زمانی که جمع میشود و تمام گردد و بدر شود لَتَرْکَبُنَّ طَبَقاً عَنْ طَبَقٍ یعنی
حالی بعد از حالی دیگر مطابق آن در شدت یا مراتب شدت و گرفتاري بعد از مراتب دیگر که منظور مرگ و بیم و ترسهاي قیامت
است یا اهوال قیامت و ما قبل آن از گرفتاریها بنا بر اینکه جمع طبقه باشد لا یَسْجُدُونَ یعنی خاضع نمیشوند یا اینکه براي آیه
سجده به سجده نمیافتند.
(بِما یُوعُونَ) یعنی آنچه در دل از کفر و دشمنی پنهان میکنند غَیْرُ مَمْنُونٍ یعنی قطع نشدنی یا منت نهاده شده به آن نعمت بر آنها.
وَ السَّماءِ ذاتِ الرَّجْعِ* وَ الْأَرْضِ ذاتِ الصَّدْعِ* إِنَّهُ لَقَوْلٌ فَصْلٌ* وَ ما هُوَ :«86» الطارق
ص: 175
.17 - بِالْهَزْلِ* إِنَّهُمْ یَکِیدُونَ کَیْداً* وَ أَکِیدُ کَیْداً* فَمَهِّلِ الْکافِرِینَ أَمْهِلْهُمْ رُوَیْداً 11
إلی آخر السورة. :«87» الاعلی
88 ): أَ فَلا یَنْظُرُونَ إِلَی الْإِبِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ* وَ إِلَی السَّماءِ کَیْفَ رُفِعَتْ* وَ إِلَی الْجِبالِ کَیْفَ نُصِ بَتْ* وَ إِلَی الْأَرْضِ کَیْفَ » الغاشیۀ
سُطِحَتْ* فَذَکِّرْ إِنَّما أَنْتَ مُذَکِّرٌ* لَسْتَ عَلَیْهِمْ بِمُ َ ص یْطِرٍ* إِلَّا مَنْ تَوَلَّی وَ کَفَرَ* فَیُعَذِّبُهُ اللَّهُ الْعَذابَ الْأَکْبَرَ* إِنَّ إِلَیْنا إِیابَهُمْ* ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا
.26 - حِسابَهُمْ 17
.« إلی آخر السورة » لا أُقْسِمُ بِهذَا الْبَلَدِ :«90» البلد
إلی آخر السورة. :«94» ألم نشرح
صفحه 112 از 211
إلی آخر السورة. :«95» و التین
إلی آخر السورة. :«96» العلق
إلی آخر السورة. :«98» البینۀ
إلی آخر السورة. :«99» الماعون
إلی آخر السورة. :«108» الکوثر
إلی آخر السورة. :«109» الکافرون
إلی آخر السورة. :«110» النصر
در باره آیه وَ السَّماءِ ذاتِ الرَّجْعِ مینویسد یعنی قسم به آسمان که بر میگردد در هر دورهاي به محلی که از آنجا حرکت کرده،
بعضی گفتهاند (رجع) باران است وَ الْأَرْضِ ذاتِ الصَّدْعِ قسم به زمینی که میشکافد بوسیله نباتات و چشمهها إِنَّهُ لَقَوْلٌ فَصْلٌ قرآن
کتابی است که فاصل بین حق و باطل است أَمْهِلْهُمْ رُوَیْداً یعنی مهلت بده آنها را کمی لَسْتَ عَلَیْهِمْ بِمُصَیْطِرٍ بر آنها مسلط نیستی.
مرحوم طبرسی در مورد آیه أَهْلَکْتُ مالًا لُبَداً یعنی مال بسیار زیادي را تلف کردم در عداوت و دشمنی حضرت محمد (ص) به این
سخن افتخار میکرد. گفته شده او حارث بن عامر بن نوفل گناهی انجام داده بود از پیامبر اکرم (ص) در مورد آن گناه سؤال کرد
ایشان دستور دادند کفاره بدهد گفت ثروتم از دست رفت در راه کفارهها و مخارج عمومی از روزي که داخل دین محمد (ص)
شدهام أَ یَحْسَبُ أَنْ لَمْ یَرَهُ أَحَ دٌ خیال میکند کسی او را ندیده که از کجا بدست آورده و در چه راهی صرف نموده گفتهاند او
دروغ میگفت انفاقی
ص: 176
نکرده بود.
إِنَّ الْإِنْسانَ لَیَطْغی أَنْ رَآهُ اسْتَغْنی انسان طغیانگر است وقتی بیند از پروردگار خود بینیاز شده با نیرو و قدرت و فامیلی که دارد
گفته این قسمت تا آخر سوره در باره ابو جهل ابن هشام نازل شده إِنَّ إِلی رَبِّکَ الرُّجْعی
بسوي خدا است بازگشت هر چیز أَ رَأَیْتَ الَّذِي یَنْهی عَبْداً إِذا صَ لَّی روایت شده که ابا جهل گفت آیا محمد صلی الله علیه و آله
صورت بر خاك میگذارد در مقابل شما گفتند آري. گفت به آن کس که قسم میتوان خورد سوگند یاد میکنم که اگر ببینم او
را در سجده سر و گردنش را لگدمال میکنم.
یک نفر گفت هم اکنون آنجا مشغول نماز است. ابو جهل روانه شد تا پاي بر روي گردن پیامبر صلی الله علیه و آله بنهد هنوز
نزدیک آنها نرسیده بود که برگشت در حالی که دستهاي خود را از ترس بر چهره گرفته بود گفتند چه شد؟ گفت بین من و او
یک نهري از آتش بود و ترس عجیبی و پر و بالهاي زیادي پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود سوگند به آن کس که جانم در
کف اوست اگر به من نزدیک شده بود ملائکه او را تکه تکه کرده بودند خداوند این آیه را نازل کرد.
أَ رَأَیْتَ الَّذِي یَنْهی تا آخر سوره أَ رَأَیْتَ إِنْ کانَ عَلَی الْهُدي یعنی حضرت محمد صلی الله علیه و آله أَوْ أَمَرَ بِالتَّقْوي یا امر به
اخلاص و توحید و ترس از خدا میکرد اینجا یک جمله حذف شده و تقدیر آن چنین است کیف یکون حال من ینهاه عن الصلاة
چگونه بود، حال او را از نماز باز میداشت أَ رَأَیْتَ إِنْ کَذَّبَ اگر دروغ بگوید ابا جهل وَ تَوَلَّی از ایمان روي برگرداند.
بیضاوي در باره آیه لَمْ یَکُنِ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ منظور یهود و نصاري هستند که کافر شدند به الحاد در مورد صفات خدا
وَ الْمُشْرِکِینَ و بتپرستان مُنْفَکِّینَ جدا شدهاند از دین و آئینی که داشتند یا وعده به پیروي حق دادهاند وقتی پیامبر براي آنها بیاید
حَتَّی تَأْتِیَهُمُ الْبَیِّنَۀُ منظور از بینه رسول است یا قرآن زیرا مبین و آشکارکننده حق است رَسُولٌ مِنَ اللَّهِ این جمله بدل از بینه است یا به
تقدیر مضاف یا مبتدا است یَتْلُوا صُحُفاً مُطَهَّرَةً میخواند کتابهاي پاك را یا اخبار پاك دارند فِیها کُتُبٌ قَیِّمَۀٌ نوشتههائی است در آنها
صفحه 113 از 211
مستقیم و ما تَفَرَّقَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ متفرق نشدند اهل کتاب از آن وضعی
ص: 177
که داشتند که بعضی ایمان بیاورند یا در دین خود تردید پیدا کنند یا قراري که داشتند که دست از کفر بر ندارند. إِلَّا مِنْ بَعْدِ ما
جاءَتْهُمُ الْبَیِّنَۀُ وَ ما أُمِرُوا یعنی در کتابهایشان به آنچه در کتابها است إِلَّا لِیَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِ ینَ لَهُ الدِّینَ جز خدا را نپرستند و شریک
منحرف از عقائد باطل باشند وَ یُقِیمُوا الصَّلاةَ وَ یُؤْتُوا الزَّکاةَ نماز بخوانند و زکات بپردازند ولی آنها تحریف « حُنَفاءَ » . براي او نگیرند
کردند و عصیان نمودند وَ ذلِکَ دِینُ الْقَیِّمَۀِ این دین و آئین مردمان پایدار است.
أَ رَأَیْتَ الَّذِي یُکَذِّبُ بِالدِّینِ آیا دیدي کسی را که تکذیب میکرد روز جزا را یا اسلام فَذلِکَ الَّذِي یَدُعُّ الْیَتِیمَ اوست که یتیم را به
شدت میراند در باره ابا جهل نازل شده که وصی براي یتیمی بود با تن لخت پیش او آمد و تقاضا کرد از مال خودش چیزي بدهد
که بدن خویش را بپوشاند او را راند یا راجع به ابو سفیان است که شتري را کشت یتیمی از او درخواست کرد با عصا بر پیکر او
نواخت یا ولید بن مغیره و یا منافقی بخیل آمده است.
مرحوم طبرسی مینویسد: سوره جحد در باره گروهی از قریش نازل شده از قبیل حارث بن قیس سهمی و عاص بن وائل و ولید بن
مغیره و اسود بن عبد یغوث و اسود بن المطلب بن اسد که میگفتند: در تمام کارهاي خود تو را شریک کنیم. تو یک سال خداي
ما را بپرست و ما یک سال خداي تو را اگر آنچه تو آوردهاي خوب بود ما تو را شریکشدهایم و بهره خویش را از آن بردهایم،
اگر آنچه ما داریم بهتر بود تو با ما شریکشدهاي و بهره خود را برداشتهاي. فرمود به خدا پناه میبرم که دیگري را شریک او قرار
دهم.
گفتند بعضی از خدایان ما را ببوس و به او احترام گذار تا پروردگار تو را بپرستیم و تو را تصدیق کنیم. فرمود باشد ببینم خدایم در
این باره چه میفرماید، بعد این سوره نازل شد، قُلْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به جانب مسجد الحرام رفت و گروهی آنجا جمع بودند بالاي سر آنها ایستاد و این سوره را تا آخر
قرائت کرد دیگر آنها مایوس شدند و شروع به آزار او و اصحابش نمودند، ابن عباس گفته در همین مورد نازل شد أَ فَغَیْرَ اللَّهِ
تَأْمُرُونِّی أَعْبُدُ أَیُّهَا الْجاهِلُونَ مرا امر میکنید که جز خدا را بپرستم اي نادانان قُلْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ منظورش یک گروه معینی است لا
أَعْبُدُ ما تَعْبُدُونَ بگو نمیپرستم خدایانی را که شما
ص: 178
امروز میپرستید. وَ لا أَنْتُمْ عابِدُونَ ما أَعْبُدُ و نه شما بعد از این خواهید پرستید آنچه من میپرستم.
گفته شده وجه تکرار جملات اینست که قرآن به زبان عرب نازل شده و اعراب براي تفهیم و تاکید معمول است که جملات را
مکرر میکنند. معنی آیه اینست که من نمیپرستم بتهاي شما را و نه شما میپرستید خداي مرا وقتی براي او شریک میگیرید و
بتها و چیزهاي دیگر را شریک او قرار دهید زیرا عبادت براي خدا باید خالص باشد وَ لا أَنا عابِدٌ ما عَبَدْتُّمْ یعنی مانند شما عبادت
نخواهم کرد در این صورت (ما) مصدري است وَ لا أَنْتُمْ عابِدُونَ ما أَعْبُدُ یعنی شما هم عبادت مرا نخواهید کرد در اولی منظور
معبود است و در دومی عبادت. لَکُمْ دِینُکُمْ وَ لِیَ دِینِ مرا پاداش دین خودم و شما را پاداش دین خودتان.
مضاف حذف شده (جزاء) یا براي شما همان کفر باشد و براي من توحید و اخلاص که این جملات یک نوع تهدید است مانند این
.«1» جمله اعْمَلُوا ما شِئْتُمْ هر چه مایلید انجام دهید یا منظور از دین جزاء باشد
توضیح: بیشتر آیات قرآن جنبه احتجاج و استدلال دارد این آیات که ما انتخاب کردیم بیشتر ظهور در احتجاج داشت با اینکه ما
آیات زیادي را در بخش توحید و عدل و معاد ذکر کردیم و به زودي بعضی از آیات با تفسیر مفصلی در بخش احوالات پیامبر
اکرم صلی الله علیه و آله خواهد آمد.
صفحه 114 از 211
ص: 179
بخش دوم آنچه